استقلال تاجیکستان، جنگ داخلی، روز وحدت ملی

عبدالقیوم قیومزاد، روزنامه‌نگار – تاجیکستان

نهم سپتامبر سال ۱۹۹۱ تاجیکستان رسماً اعلام استقلال کرد؛ هرچند اتحاد جماهیر شوروی عملاً دیگر وجود نداشت و سایر اعضای آن هم اعلام استقلال کرده بودند. مثلاً ازبکستان همسایه روز یکم سپتامبر رسماً مستقل شد. به همین دلیل است که امروز هم این دیدگاه بیان می‌شود که تاجیکستان استقلال خود را «مفت و آسان» به دست آورده است. افزون بر این، رحمان نبی‌یف، نخستین رئیس‌جمهور منتخب تاجیکستان، که در یک انتخابات سراسری دو ماه پس از کسب استقلال به قدرت رسید، تحت فشار شرایط سیاسی نوین گفته بود که «این استقلال بر سر ما چون یک بلای آسمانی فرود آمد.»

تنها سه جمهوری لتونی، لیتوانی و استونی در حوزه بالتیک برای دستیابی به استقلال از مسکو پس از تلاش و پیکار سیاسی حتی پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی اعلام استقلال کردند و باب همکاری با جهان بیرون را گشودند.

اما ناآرامی‌های سیاسی پس از استقلال به سراغ تاجیکستان آمد و آن را دچار یک جنگ داخلی پنج‌ساله کرد که بر اساس گزارشها دستکم۱۵۰ هزار تلفات جانی و بیش از ده میلیارد دلار خسارت مالی داشت.

هرچند باید این حقیقت را گفت که در تاجیکستان پیش از فروپاشی شوروی و تحت تأثیر «پرسترویکای» گورباچف، بر خلاف دیگر کشورهای آسیای میانه، انگیزه و تحرکات استقلال‌خواهی پدید آمده بود. می‌شود گفت که تاجیکستان در آن دوره از جنبش‌های استقلال‌طلب جمهوری‌های کرانه بالتیک پیروی می‌کرد. برای نمونه، هنوز در زمانی که اتحاد جماهیر شوروی پابرجا و سیاست کرملین مستولی بود، افراد آگاه و روشنفکر خواهان اعطای مقام رسمی و دولتی به زبان فارسی شدند، در حالی که زبان کارگذاری و مکاتبات دولتی روسی بود.

تغییر و تحول اوضاع سیاسی و راه‌اندازی نافرمانی‌های مدنی در پایتخت تاجیکستان در سال‌های ۱۹۸۸ و ۱۹۸۹ آغاز شد و در رأس آنها سازمان مردمی رستاخیز قرار داشت که تقاضا می‌کرد به زبان فارسی، زبان اصلی مردم تاجیکستان، مقام دولتی داده شود. کمیته مرکزی حزب کمونیست تاجیکستان و شورای عالی (نهاد قانونگذار) با نمایندگان معترضان سر میز مذاکره نشستند و در نتیجه روز ۲۲ ژوئیه ۱۹۸۹ قانون زبان دولتی تصویب شد که در آن نام زبان به شکل «تاجیکی (فارسی)» ثبت شد.

هر آیینه، این مردم تاجیکستان بودند که در پهنه شوروی گامی عقب‌تر از جمهوری‌های کرانه بالتیک، ولی همزمان با اوکراین در فضای «شفاف‌سازی (گلاسنوست) و بازسازی (پرسترویکا)» که میخائیل گورباچف وضع کرده بود، در راستای بیداری و استقلال‌خواهی گام‌های بلندی برداشتند. اما این هم یک واقعیت است که اتحاد شوروی روز ۱۹ اوت فرو پاشید و تاجیکستان استقلال خود را درست سه هفته بعد، روز نهم سپتامبر اعلام کرد. این رویداد در بحبوحه اعتراضات سیاسی در دوشنبه پایتخت تاجیکستان حادث شد.

زیر فشار این تظاهرات دنباله‌دار و اعتراض شماری از نمایندگان مجلس قهار محکمف، رئیس‌جمهور وقت، که از کودتای مسکو آشکارا حمایت کرده بود، به ناچار از مقام خود کنار رفت. در نتیجه قدرالدین اصلانف، رئیس شورای عالی، اعلامیه استقلال تاجیکستان را امضا کرد. پیرو تحولات روسیه، آقای اصلانف فعالیت حزب کمونیست تاجیکستان هم متوقف و دارایی‌های آن را ملی اعلام کرد. نمایندگان مجلس که بیش از نود درصدشان کمونیست بودند، این تصمیم قدرالدین اصلانف را نپذیرفتند و در یک نشست اضطراری او را استیضاح کردند و از مقامش کنار گذاشتند و به جای او رحمان نبی‌یف، دبیر اول پیشین حزب کمونیست تاجیکستان شوروی، را به ریاست پارلمان برگزیدند.

این اقدام اعضای کمونیست مجلس باعث شد که تظاهرات مردمی متشکل از نیروهای ملی و مذهبی و دموکرات در برابر ساختمان مجلس استعفای رحمان نبی‌یف را تقاضا کند. تحت فشار اعتراضات رحمان نبی‌یف از مقام ریاست شورای عالی کنار رفت، اما در انتخابات ریاست‌جمهوری پیروز شد و بر سر قدرت برگشت.

اما دیری نپایید که دوباره پایتخت کشور دستخوش اعتراضات شد. رحمان نبی‌یف به ناچار شماری از مخالفان سیاسی‌اش را به هیئت دولت پذیرفت و «حکومت آشتی ملی» شکل گرفت. ولی مخالفت‌ها فروکش نکرد و روسیه هم وارد قضیه شد. تحت فشار روسیه که از حضور نماینده حزب نهضت اسلامی در ترکیب دولت هراسان شده بود، حکومت آشتی ملی چندان دوام نیاورد.

کرملین از یک طرف از نزاع داخلی تاجیکستان پشتیبانی کرد؛ نزاعی که رفته رفته تبدیل به جنگی تمام‌عیار شد و به مدت پنج سال کشور را غرق در خون کرد. رحمان نبی‌یف که در میان هوادارانش اسلحه توزیع کرده بود، روز هفتم سپتامبر سال ۱۹۹۲، دو روز پیش از یک‌سالگی استقلال تاجیکستان تحت فشار نیروهای مخالف از مقامش کناره‌گیری کرد.

به دنبال این رویدادها کرملین با تمام امکانات و ظرفیت‌های سیاسی و نظامی پشت نیروهای کمونیست تاجیکستان قد علم کرد.

سازمانی تحت عنوان «فرانت خلقی» یا جبهه مردمی به رهبری «سنگک صفرف»، از چهره‌های عالم جنایی تاجیکستان که سابقه ۲۳ سال زندان از جمله به جرم آدمکشی را داشت، تأسیس شد. تأمین تسلیحاتی این سازمان با روسیه بود. در جنگ داخلی تاجیکستان، بجز روسیه که از بازیگران اصلی بود، رد پای ازبکستان، جمهوری اسلامی ایران، پاکستان و افغانستان هم مشهود است که غالباً به مراحل بعدی جنگ برمی‌گردد.

سرانجام «حکومت آشتی ملی» که در نتیجه توافق دولت رحمان نبی‌یف با نیروهای سیاسی نو در ماه مه سال ۱۹۹۲ بوجود آمد، در ماه نوامبر همان سال از بین رفت.

در پی آن، اجلاس شانزدهم شورای عالی در خجند یک نماینده جبهه خلقی مورد حمایت روسیه و ازبکستان را بر سر قدرت آورد که تا اکنون فرمانروای تاجیکستان است.

امامعلی رحمان در آن زمان به عنوان عضو مجلس و رئیس یک «سووخوز» یا واحد کشاورزی، فرد نسبتاً گمنامی بود که به ریاست شورای عالی تاجیکستان رسید.

با پشت پا زدن به حکومت آشتی ملی که تلاشی صلح‌جویانه بود و با آمدن نماینده حبهه خلقی به قدرت، جنگ داخلی بیش از پیش شدت گرفت.

مناطقی که مرکز ثقل نیروهای مخالف محسوب می‌شدند، زیر حملات هوایی روسیه و ازبکستان ویران شدند. بیش از یک میلیون نفر از اتباع تاجیکستان کشور را ترک کردند و صدها هزار نفر دیگر در داخل آواره شدند.

حدود ۲۰۰ هزار نفر از آنها به افغانستان و ده‌ها هزار نفر به ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان و روسیه پناه بردند، و شماری هم به ایران و پاکستان.

ولی این تازه آغاز جنگ بود. نیروهای مخالف دولت در افغانستان دوباره منسجم شدند و دست به کار مقاومت سیاسی و نظامی علیه دولت دست‌نشانده روسیه در دوشنبه شدند. مسکو تنها زمانی موجودیت این نیروی مقاومت را رسماً پذیرفت که روز ۱۲ ژوئن سال ۱۹۹۳ یک مقر دیدبانی مرزی روسیه در منطقه شوراآباد تاجیکستان در مرز با افغانستان تحت حمله این نیروها تارومار شد و ۲۵ سرباز و افسر روسیه کشته و شماری اسیر شدند. این حادثه نگرانی شدید روسیه را برانگیخت و یوگنی پریماکف، رئیس وقت اداره جاسوسی روسیه برای دیدار با عبدالله نوری و اکبر توره‌جان‌زاده، رهبران اپوزیسیون تاجیک، به افغانستان و ایران سفر کرد و وعده آغاز مذاکرات صلح را داد. در پی آن بود که جنگ تاجیکستان به عنوان یک معضل بین‌المللی در رسانه‌ها مطرح شد.

از سال ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۷ چندین دور مذاکرات اتحاد نیروهای اپوزیسیون تاجیک و دولت مورد حمایت روسیه در تاجیکستان زیر نظر سازمان ملل متحد در شهرهای تهران، اسلام‌آباد، عشق‌آباد، آلماتی، بیشکک و مسکو برگزار شد. روسیه و ازبکستان از دولت پشتیبانی می‌کردند و نیروهای مخالف از حمایت ایران، پاکستان و افغانستان برخوردار بودند.

در آن زمان، مرزبانان روسیه از ۱۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک تاجیکستان و افغانستان مراقبت می‌کردند. روسیه بیم آن را داشت که جنگ تاجیکستان می‌توانست به کشورهای دیگر منطقه سرریز شود. در نتیجه مسکو به ناچار با تخصیص سی درصد از قدرت سیاسی به نیروهای اپوزیسیون موافقت کرد.

آیین امضای پیمان آشتی روز ۲۷ ژوئیه سال ۱۹۹۷ در کاخ کرملین با حضور و سخنرانی بوریس یلسین، رئیس‌جمهور وقت روسیه، و گِرد دیتریش مِرِم، نماینده دبیرکل سازمان ملل متحد در امور تاجیکستان، برگزار شد. در اواخر آن سال نمایندگان مخالفان هم به دولت امامعلی رحمان پیوستند.

پس از آن هم سایه حمایت روسیه از سر آقای رحمان کوتاه نشد. پس از آن که اتحاد نیروهای مخالف دولت اسلحه را زمین گذاشت و نیروهای نظامی‌اش را منحل کرد، امامعلی رحمان به تدریج به پیمان و شرایط آشتی پشت کرد و مخالفانش را به شدت سرکوب کرد و همچنان می‌کند، و در این راستا هم از حمایت مسکو برخوردار است. در نتیجه، تلاش‌ و پیکار نیروهای سیاسی تاجیکستان برای کسب استقلال از کرملین، با وجود آن همه تلفات و خسارات، ناکام ماند.

با وجود این، روز نهم سپتامبر به عنوان روز استقلال در تاجیکستان تعطیل عمومی است.