افزایش «غیرمنتظره» ارزش افغانی در برابر دلار؛ پویایی اقتصادی یا زنگ خطر؟

آذرخش حافظی، رئیس پیشین اتاق‌های تجارت افغانستان، می‌گوید که الزاماً قوی بودن افغانی به معنی رونق اقتصادی، کاهش فقر و به معنی ایجاد شغل در کشور نیست.

افزایش ارزش افغانی حتی برای مردم عادی نیز در این روزها خوشایند نبوده است. چون چندان تاثیری برکاهش قیمت‌ها نداشته است و کاربران شبکه‌های اجتماعی با انتقاد از این روند نوشته که دلار۶۶ افغانی است ولی قیمت یک لیتر سوخت همچنان ۸۰ افغانی باقی مانده است.

قبل از به قدرت رسیدن دوباره طالبان بودجه سالانه افغانستان حدود ۶ میلیارد دلار بود. حدود نیمی از این بودجه از کمک‌های بین‌المللی تامین می‌شد. ورود کمک‌های خارجی تاثیر مستقیم بر ارزش افغانی داشت ولی در سالهای اخیر کمک مستقیم خارجی به بودجه افغانستان انجام نشده و این روند باید باعث کاهش ارزش افغانی می‌شد، اما روند بر عکس شده‌است.

قاچاق دلار از افغانستان به خارج این کشور نیز باعث کاهش ارزش افغانی می‌شود و مسئولان درافغانستان معتقدند که تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران باعث قاچاق دلار به ایران شده و از طرفی خریداران ایرانی تولیدات خود را با پیش‌پرداخت به مشتریان افغان می‌فروشند، اما با تسلط طالبان هم میزان واردات از ایران کاهش یافته است و هم به گفته مسئولان طالبان و اقتصادانان نظارت بیشتر برای جلوگیری از قاچاق ارزهای خارجی اعمال می‌شود.

مقام‌های طالبان همواره ازرش افغانی عامل مدیریت درست اقتصادی عنوان کرده‌اند. عبدالطیف نظری، معاون وزارت اقتصاد طالبان به بی‌بی‌سی گفت که توسعه صادرات، ساخت پروژه بزرگ آبرسانی همانند قوش‌تپه، ساخت خط آهن و گذرگاه سالنگ، توافق نامه اقتصادی بین ایران و افغانستان و ترکیه باعث جلب سرمایه شده است، همچنین برگشت سرمایه تاجران افغان از ایران و پاکستان و شماری از کشورهای عربی همه باعث خوش‌بینی مردم و افزایش ارزش افغانی شده است.

آقای نظری انتقال سرمایه مهاجران از پاکستان به افغانستان را نیزعامل دیگر افزایش ارزش افغانی می‌داند.

به گفته او مبارزه با فساد، کنترل و نظارت درست بر صرافی‌ها و جلوگیری از حمل و نقل پول غیرقانونی درافغانستان و جلوگیری از قاچاق پول به خارج افغانستان را هم باعث افزایش ارزش افغانی می‌داند.

او همچنین کمک هفته‌وار جامعه جهانی به افغانستان را نیز عامل دیگر بر افزایش ارزش افغانی می‌داند.

تحریم طالبان از سوی جامعه جهانی، بلوکه شدن ذخایر ارزی، توقف کمک‌های بین‌المللی مستقیم به طالبان و وضعیت بد اقتصادی مردم که براساس اعلام نهادهای سازمان ملل که حدود ۲۰ میلیون نفر در افغانستان به کمک‌های اولیه غذایی نیازمندند، تمام این موارد باید باعث کاهش ارزش افغانی می‌شد ولی ارزش افغانی بازهم افزایش یافته است، راز این کار در چیست؟

محمد امیر نوری، استاد اقتصاد در دانشگاه کابل، ورود کمک‌های بین‌المللی را به افغانستان را یکی از موارد می‌داند.

آقای حافظی هم معتقد است که این کمک‌ها که مقدارش هفته‌وار ۴۰ الی ۵۰ میلیون دلاراست به نهادهای غیر دولتی در افغانستان داده شده و باعث افزایش ارزش افغانی می‌شود.

به گفته او این پول‌ها در بازار ارز افغانستان به افغانی تبدیل و میزان تقاضا برای افغانی را افزایش می‌دهد. در کنار آن باعث می‌شود تا یک مقدار دلار اضافی از بازار جمع‌آوری و به صرافی‌ها تزریق ‌شود.

بانک مرکزی افغانستان در فبروری/فوریه سال ۲۰۲۱ اعلام کرد که بانک‌نوت‌/اسکناس‌های جدید در کشور پولند (لهستان) چاپ کرده است. چند ماه بعد نظام جمهوری سقوط کرد و بعد از آن حکومت طالبان به دلیل اینکه مشروعیت لازم بین‌المللی را نداشت نتوانست که پول جدید چاپ کند و انتقال پول‌های چاپ شده هم مدتی به افغانستان ناممکن شد.

بانک مرکزی افغانستان تحت کنترل طالبان حدود یکسال قبل اعلام کرد که پول‌های چاپ شده در ماه جنوری/ژانویه سال ٢٠٢٣ به افغانستان خواهد رسید. رسیدن این پولها نیز باعث افزایش ارزش افغانی نشد، به دلیل فرسوده بودن اسکناس‌های قبلی جایگزین آن شد و حجم افغانی در بازار ثابت ماند.

آقای نوری معتقد است که طالبان پول چاپ نمی‌کند و عرضه پول افغانی در بازار افزایش پیدا نمی‌کند و هر دلاری که وارد افغانستان می‌شود هم به افغانی تبدیل شود، چون مردم در داخل افغانستان به افغانی خرید می‌کنند.

آقای حافظی، هم می‌گوید که ذخایر ارزی افغانستان که پشتوانه افغانی است، در سالهای گذشته دست نخورده باقی مانده و حتی بیشتر هم شده است و این اعتبار پول افغانستان را تضمین می‌کند.

بعد از تسلط طالبان بر افغانستان آمریکا حدود ده میلیارد دلار از دارایی‌های بانک مرکزی افغانستان را مسدود کرد، هرچند که بعدا قرار شد ۳/۵ میلیارد دلار از این دارایی به یک صندوق امانی در سوئیس منتقل و برای کمک به اقتصاد افغانستان به مصرف برسد ولی این پول هم در اختیار طالبان قرار نگرفت.

افغانستان متکی به واردات، افزایش ارزش دلار به معنی افزایش قیمت کالا نیز است. اما امسال افزایش ارزش افغانی باعث کاهش قیمت کالا در بازار نشده است.

آقای نوری معتقد است، مسئله‌ای که حکومت طالبان به آن توجه نکرده، قدرت خرید مردم است که به شدت پایین آمده است و افغانستان در یک «رکود اقتصادی» فرو رفته است.

به گفت او در شرایط رکود اقتصادی مردم کمتر می‌خرند و کمتر کالا از خارج وارد می‌شود و ارز کمتر برای واردات کالا از کشور خارج می‌شود. چون مردم در داخل قدرت خرید ندارند، ارز اختصاص داده شده برای واردات به دلیل نبود بازار از کشور خارج نمی‌شود. تقاضا برای دلار و ازر خارجی هم کم است.

آقای نوری می‌گوید که تقاضا برای پول افغانی زیاد است و طرفی کالا کم وارد می‌‎شود و طبیعی است که تقاضا برای دلار پایین باشد. این تقویت پول افغانی به ضرر افغانستان است. چون تقویت پول افغانی به معنی کاهش صادرات است و تولیدکنندگان رغبت به تولید کالا ندارد.

آقای حافظی نیز معتقد است که کسر شدید واردات عامل افزایش ارزش افغانی است. به گفته او قبلا میزان واردات افغانستان در سال ۱۲ میلیارد دلار بود و اکنون این مقدار به کمتر ۴.۸ الی ۵/۵ میلیارد دلار رسیده است.

او درباره میزان صادارت افغانستان گفت که قبلا صادرات افغانستان به ۸۴۰ میلیون دلار می‌رسید، ولی در سال مالی گذشته این مقدار به بیش از دو میلیارد دلار رسیده که بیشتر مواد معدنی است.

او می‌گوید که دلیل کاهش واردات نیز خود کفایی افغانستان در تولیدات داخلی نیست بلکه کاهش قدرت خرید مردم است که این نیز کسر تراز تجاری افغانستان را کاهش داده و سبب تقویت پول ملی شده است.

در سال ۱۳۹۸ یک منبع معتبر در دولت افغانستان به بی‌بی‌سی گفته بود که در سال ۲۰۱۸ حدود چهار تا پنج میلیارد دلار «از افغانستان به مقصد خارج و بیشتر به ایران خارج شده است.»

آقای نوری معتقد است که فعلا نسبت به زمان گذشته طالبان جلو خروج دلار را می‌گیرد وطالبان نسبت به دولت گذشته کنترل بیشتری دارد.

آقای حافظی هم می‌گوید که اکنون کنترل دقیق و منظم بر روند خروج اسعار از افغانستان در فرودگاه‌ها و سایر مرزها اعمال می‌شود و محدودیت بر خروج ارز وضع شده و این قوانین به شدت اجرا می‌شود.

جغرافیای استفاده از افغانی نیز گسترش یافته است

در زمان حکومت جمهوری در ولایت‌های همرز با پاکستان بیشتر با روپیه پاکستانی (کلدار) و در ولایت‌های همرز با ایران بیشتر با ریال ایران معامله می‌شد، طالبان بعد از به قدرت رسیدن معامله با ارزهای خارجی را در داخل افغانستان ممنوع اعلام کردم و سختگیری بیشتری را اعمال کرد.

آقای حافظی معتقد است که با انجام این محدودیت درولایت‌های شرقی و جنوبی افغانستان که قبلا بیشتر با کلدار پاکستانی معامله می‌شد اکنون با افغانی معامله می‌شود. او همچنین گفته که در ولایت‌های غرب و جنوب غرب که با ریال معامله می‌شد اکنون متوقف شده و جغرافیای استفاده از افغانی افزایش یافته که به افزایش ارزش افغانی تاثیر داشته است.

او معتقد است که معامله زمین و بعضی موارد دیگر که قبلا در افغانستان به دلار معامله می‌شد اکنون به افغانی شده و این ارزش افغانی را افزایش داده است.

ارزش افغانی در روزهای اخیر با برگشت گسترده مهاجران از پاکستان و ایران بیشتر شد.

آقای حافظی معقتد است که نقش مهاجرین برگشت کننده به افغانستان و مهاجرین ساکن سایر کشورهای خارجی در افزایش ارزش افغانی مهم است.

آقای نوری می‌گوید که مهاجرین بازگشت کننده از ایران و پاکستان چون با خود ارز خارجی وارد افغانستان می‌کنند و تمام این ارزها باید به افغانی تبدیل شود و این باعث تقویت افغانی شده است. چون تبدیل و تقاضا برای افغانی افزایش پیدا می‌کند و از طرف دیگر پول افغانی هم به بازار عرضه نمی‌شود.

آقای حافظی همچنین معقتد است که مهاجرین در سایر کشورها نیز سالانه حدود ۱.۷ تا ۲.۳ میلیارد دلار به خانواده‌ها، برای خرید زمین، ترمیم و حفاظت از مراکز تجاری و سکونت خود می‌فرستند که باعث افزایش ارزش افغانی می‌شود.

آقای حافظی معتقد است که دلایل پنهانی نیز وجود دارد، به دلیل اینکه افغانستان سالها مرکز جنگ نیابتی بوده و قدرتهای بزرگ تاکنون بعضی از هزینه‌های جنگ را تامین می‌کنند، یک مقدار ارز مخفی وارد می‌شود.