بازی پیچیده اردوغان در جنگ اوکراین؛ دوستی با پوتین و حمایت از زلنسکی

اردوغان، در ماه اوت سال گذشته، به سوچی در روسیه سفر کرد و در ملاقاتی دستان پوتین را به گرمی فشرد. این درحالی‌ بود که پهپادهای ترکیه در اوکراین، در حال نابودی تجهیزات و از پادرآوردن نیروهای روسیه بودند.

موضع رسمی ترکیه در خصوص حمله روسیه به اوکراین، محکومیت حمله و کمک به اوکراین بوده است؛ از جمله با ارسال پهپادهای «بیرقدار» به این کشور.

دو هفته پس از ملاقات پوتین، اردوغان به ملاقات زلنسکی در لویو رفت و تلاش کرد بین روسیه و اوکراین میانجی‌گری کند.

پس از فراهم آوردن مقدمات، در ماه ژوئیه (مرداد ماه)، استانبول میزبان مذاکراتی میان سازمان ملل، روسیه، و اوکراین شد. این موضوع پرستیژ و احترام زیادی برای ترکیه به‌ همراه آورد و این کشور را به عنوان وزنه دیپلماتیک موثری مطرح کرد.

موضوع میانجی گری، صادرات گندم اوکراین از دریای سیاه بود. اوکراین یکی از تولید‌کنندگان مهم گندم و جو در دنیاست. براساس گزارش فائو، این کشور ۱۰٪ گندم و ۱۵٪ جوی دنیا را تولید و صادر می‌کند و توقف این صادرات می‌تواند به بحران غذایی در جهان منجر شود.

کشورهایی درشرق اروپا به اضافه اتیوپی، یمن، سومالی و افغانستان مصرف‌کننده غلات اوکراین هستند. پس از شروع جنگ، اوکراین امکان صادرات غلات خود از طریق دریای سیاه را از دست داد و این موضوع خطری برای امنیت غذایی به ویژه در کشورهای فقیر ایجاد کرد.

ترکیه با میانجی گری خود توانست ضمن پیش‌گیری از بحران غذایی در کشورهای متعدد، به اقتصاد جنگ‌زده اوکراین نیز کمک کند.

این کشور با پیش‌برد این بازی برد-برد، پرستیژ بین‌المللی خود را بالا برد و اردوغان خود را به عنوان رهبری توصیف کرد که پوتین از او حرف‌شنوی دارد.

اهمیت این میانجیگری تا آن جا بود که دبیر کل سازمان ملل، آنتونی گوترش، آن را «چراغ امید، امکان و آرامش» در جهان ناامن فعلی خواند.

میانجیگری ترکیه محدود به غلات نبود و توافقی برای تبادل زندانیان میان روسیه و اوکراین را هم در برمی گرفت که شامل شهروندان آمریکایی و انگلیسی می‌شد که برای اوکراین می‌جنگیدند.

ترکیه تنها عضو ناتو است که بعد از حمله روسیه به اوکراین با پوتین بر سر میز معامله نشست.

اردوغان، کمی پس از میانجی گری در ماجرای غلات، به مسکو سفر کرد و با پوتین توافق کرد دو کشور همکاری‌شان را در زمینه‌های انرژی، حمل و نقل، کشاورزی، مالی و ساخت و ساز تقویت کنند.

ترکیه به واردات انرژی از روسیه نیاز داشت و روسیه به مشتریان جدیدی برای صادرات گازش که جایگزین اروپا شوند. روسیه پیش از جنگ اوکراین تامین‌کننده ۴۰٪ گاز اروپا بود و این یکی از منابع عمده درآمدش محسوب می‌شد.

پس از جنگ، با اعمال تحریم‌ها و به‌ویژه پس از انفجار خط لوله انتقال گاز نورداستریم، اقتصاد روسیه تحت فشار قرار گرفت. در این شرایط بود که ترکیه به کمک روسیه آمد و همراه با هند وچین، با خرید ارزان قیمت گاز روسیه هم خود منتفع شد هم به روسیه پول رساند.

ترکیه در کمک به روسیه تا آن‌جا پیش رفت که حتی قرار شد بهای گاز وارداتی از روسیه را به روبل بپردازد.

همچنان زمانی که شرکت‌های اروپایی به خاطر تحریم‌ها مجبور به ترک روسیه شدند، ترکیه تلاش کرد که شرکت‌های ترکیه جای آن‌ها را بگیرند.

معامله ترکیه با روسیه پیام مهمی برای اتحادیه اروپا داشت؛ اینکه اگر درهای خود به روی ترکیه را بسته نگه دارند، ترکیه تعهدی برای ماندن در اردوگاه آن‌‌ها ندارد. اروپا چون به واردات ال ان جی ترکیه و گاز آذربایجان که از طریق ترکیه وارد می‌کرد نیاز داشت، نمی‌توانست این کشور را به خاطر معامله با روسیه مجازات کند.

در بازی گازی پس از جنگ اوکراین، ترکیه علاوه بر ایجاد درآمدهای جدید برای خود، توانست موقعیت خود را به عنوان مرکز انرژی منطقه تقویت کند.

ماجرا از آن‌جا شروع شد که روسیه از لهستان و بلغارستان تقاضا کرد بهای گاز وارداتی از روسیه را به روبل پرداخت کنند. پس از جواب منفی این دوکشور، روسیه صادرات گاز به آن‌ها را متوقف کرد.

لهستان میزان کمتری گاز از روسیه وارد می‌کرد و آمادگی قبلی برای این وضعیت داشت. اما بلغارستان ۹۵٪ گاز وارداتیش از روسیه بود و در شرایط سختی قرار گرفت.

ترکیه به سرعت وارد بازی شد و قراردادی ۱۳ ساله برای انتقال یک و نیم میلیارد متر مکعب گاز مایع با بلغارستان امضا کرد. این قرارداد موفقیت بزرگی برای ترکیه بود چرا که توانست هم درآمدی برای اقتصاد تحت بحرانش فراهم کند و هم برنامه میان مدتش برای بدل شدن به مرکز انرژی منطقه را پیش ببرد.

ترکیه همچنین با انتقال گاز آذربایجان به اروپا، به متحد نزدیکش، آذربایجان، برای فروش گاز کمک کرد و بازی برد-بردی دیگری برای خود به عنوان واسطه، خریدار و فروشندگان رقم زد. البته تردیدهایی وجود دارد که ترکیه با فروش انرژی روسیه، به مسیری برای دور زدن تحریم‌های این کشور بدل شده و اینگونه به روسیه کمک می‌کند.

در خصوص نیروگاه هسته‌ای هم، در ماه سپتامبر ۲۰۲۲ شرکت دولتی روس اتم و ترکیه توانستند اختلافات خود را در خصوص ساخت نیروگاه آکویو در ترکیه حل و فصل کنند و روسیه متعهد است تا ۲۰۲۳ برق تولیدی اولین راکتور این نیروگاه را وارد مدار کند.

البته منتقدین این قرارداد معتقدند این وابستگی ترکیه به روسیه در خصوص گاز، نیروگاه ‌هسته‌ای و برق برای ترکیه دردسرساز شود.

ناتو، پس از شروع جنگ اوکراین، بیش از هرزمان دیگری برای توسعه، به همراهی ترکیه نیاز پیدا کرد.

در فاصله کوتاهی بعد از آغاز جنگ، سوئد و فنلاند، نگران از توسعه طلبی روسیه، برای پیوستن به ناتو اقدام کردند. عضویت در ناتو می‌تواند ضمانت امنیتی برای استکهلم و هلسینکی فراهم کند چرا که، بر اساس ماده پنج توافقنامه ناتو، حمله به یک عضو ناتو به منزله حمله به همه ۳۰ عضو آن است و در صورت تجاوز خارجی، همه اعضا متعهد به دفاع از کشور مورد تجاوز هستند.

اما از سوی دیگر، همه 30 عضو فعلی باید با تقاضای پیوستن اعضای جدید موافقت کنند.

این‌جاست که فنلاند و سوئد، دست به دامن ترکیه شدند تا موافقت آن را برای عضویت در ناتو به‌دست ‌آوردند. ترکیه هم که زمان را مناسب می‌دید اقدام به امتیازگیزی از آمریکا، سوئد و فنلاند کرد .

امتیاز گیری ترکیه از آمریکا به داستان خرید هواپیماهای آمریکایی بر‌می گردد. در گذشته، ترکیه به دنبال داشتن هواپیماهای اف-۳۵ آمریکایی بود. این هواپیماها که رادارگریز هستند، برتری هوایی برای ترکیه در منطقه ایجاد می‌کنند.

این موضوع به خصوص برای ترکیه در رقابت با یونان اهمیت دارد. در این راستا، ترکیه در قراردادی با آمریکا توافق کرد یکی از اعضای گروه چند ملیتی باشد که در حال توسعه و ساخت جنگنده اف ۳۵ بودند. قرار بود پس از تولید، تعداد ۱۰۰ فروند از این جنگنده‌ها به ترکیه واگذار شود.

ترکیه اما همزمان اقدام به خرید سامانه پدافندی اس ۴۰۰ روسی کرد. با خرید این سامانه، آمریکایی‌ها پرونده معامله اف ۳۵ با ترکیه را بستند. دلیل این امر نگرانی آمریکایی‌ها از لو رفتن تکنولوژی اف ۳۵ و خطر ره‌گیری آن توسط اس ۴۰۰ بود.

بعد از لغو این قرارداد، در سال ۲۰۲۱، ترکیه تقاضای خرید اف ۱۶های مدل جدید و نوسازی اف ۱۶ های موجود خود را به آمریکا اعلام کرد. اخیرا روزنامه وال‌استریت‌ژورنال به نقل از مقام‌هایی که نامشان فاش نشده نوشت که دولت بایدن در تلاش است تا در ازای موافقت ترکیه با عضویت سوئد و فنلاند، کنگره آمریکا را راضی کند که با این فروش موافقت کند.

البته همزمان دولت جو بایدن به دنبال جلب رضایت کنگره برای فروش اف ۳۵ به یونان نیز هست.

ترکیه موافقت خود برای عضویت سوئد و فنلاند در ناتو را منوط به دریافت امتیازات از این دو کشور کرد. آنکار پیش از هر چیز از آن‌ها خواست که تحریم تسلیحاتی ترکیه را بردارند. این تحریم‌ها پس از عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه در سال ۲۰۱۹ وضع شده‌ بود.

علاوه‌ بر‌این، ترکیه تقاضا کرد این دوکشور،کسانی را که در کودتای ۲۰۱۶ ترکیه نقش داشتند، به‌علاوه پیکارجویان پ کا کا، از خاکشان اخراج و به ترکیه استرداد کنند.

این دو کشور اعلام کردند که محدودیت‌هایی برای افراد فوق وضع خواهند کرد اما قوانینشان اجازه استرداد آن‌ها را نمی‌دهد.

ماجرا زمانی پیچیده‌تر شد که یک سیاستمدار راستگرای افراطی دانمارکی در جریان تجمعی در مقابل سفارت ترکیه در استکهلم اقدام به سوزاندن قرآن کرد. ترکیه به سرعت اعتراض کرد و گفت با عضویت سوئد در ناتو موافقت نخواهد کرد. برخی ناظران معتقدند که اردوغان از ماجرای سوزاندن قرآن برای تقویت جایگاه خود در ترکیه استفاده می‌کند. با توجه به نزدیک بودن انتخابات ریاست جمهوری ترکیه در ماه مه اردوغان تلاش می‌کند تصویر خود به عنوان رهبری قدرتمند را برای رای‌دهندگان به نمایش بگذارد و این موضوع به ویژه با در نظر گرفتن وضع نامناسب اقتصادی ترکیه و تورم بالای ۶۰٪ این کشور، اهمیت ویژه ای برای اردوغان دارد.

نکته جالب این‌جاست که فنلاند و سوئد در ۲۵ سال گذشته از قوی ترین حامیان ترکیه در اروپا بوده‌اند. در نهایت ترکیه اعلام کرده از عضویت فنلاند در ناتو حمایت خواهد کرد، اما جوابش به عضویت سوئد همچنان منفی است.

البته باید در نظر داشت که این گروگان گرفتن عضویت سوئد در ناتو احتمال دارد در آینده به اعتبار ترکیه آسیب بزند و موقعیتش به عنوان شریکی قابل اتکا برای ناتو را تضعیف کند.

رابی گرمر و انوشا راتی، از گزارشگران نشریه «فارین پالیسی»، بعد از مصاحبه‌هایی با نمایندگان کنگره آمریکا و همچنین مقام‌های دولتی آمریکا و ترکیه نوشته‌اند، در میان اعضای ناتو این توافق جمعی وجود دارد که این ائتلاف نظامی بدون ترکیه نمی‌تواند زندگی کند، اما در عین حال عضویت ترکیه برای این ائتلاف، هزینه‌هایی هم دارد.

این موضوع، درکنار تقاضای ترکیه برای پیوستن به پیمان شانگهای، که می‌تواند درجبهه مقابل ناتو و اتحادیه اروپا به حساب آید، پیچیدگی بیشتر تصویر پیش رو را تا حدی نشان می‌دهد.

تاثیر جنگ بر اقتصاد ترکیه دوگانه بوده. پس از شروع جنگ اوکراین، تقاضای خرید خانه در ترکیه توسط خارجی‌ها افزایش یافت و بیشتر مشتریان هم روس‌ها بوده‌اند.

دو ماه پس از شروع جنگ تعداد خانه‌های فروخته شده به خارجیان از چهار هزار و ۶۰۰ به شش هزار و ۵۰۰ افزایش یافت.

علاوه بر خرید خانه، روس‌‌ها، نگران از تحریم‌های جنگی و افت ارزش روبل، اقدام به سرمایه گذاری، و انتقال دارایی و شرکت‌های خود به ترکیه کردند. البته اقتصاد ترکیه پس از جنگ، در زمینه‌هایی مثل توریسم متضرر شده است. صنعت توریسم ۱۰٪ تولید ناخالص داخلی ترکیه را تشکیل می‌دهد و گردشگران روسی و اوکراینی یک چهارم گردشگران ترکیه در سال‌های پیش را تشکیل می‌داند. پس از جنگ بخش عمده این گردشگران سفر خود به ترکیه را لغو کردند.

اندیشکده شورای آتلانتیک در ماه اوت سال گذشته در گزارشی به بررسی این سوال پرداخت که «اردوغان تا کی می تواند به بازی با هر دو طرف این درگیری تلخ ادامه دهد؟»

در پاسخ به این سوال، واقع‌گرایان در روابط بین‌الملل پاسخ مشخص و ساده‌ای دارند: تا زمانی که منافع ملی حکم کند. آنها می‌گویند در جهان ناامن امروز، ترکیه، با دوری از ایدئولوژی و هیجان،در سیاست خارجی، ضمن حفظ پرستیژ و تصویرش، به دنبال بالا بردن قدرت و پی‌گیری منافع ملی خود است.

جغرافیای سیاسی اقتصادی ترکیه هم راه را برای این بازی هموار کرده است. البته که سیاستگذاری‌های پیشین این کشور نه تنها مانعی برسر راه این بازی پیچیده نیست بلکه به این پیشبرد این بازی کمک می‌کند.

تنها موضوعی که وجود دارد این است که ترکیه بر لبه شمشیر حرکت می‌کند و نیاز به حفظ توازنی دارد که خطرناک، ظریف و پیچیده است.

ترکیه تلاش کرده توازن پیچیده و سختی را در جنگ اوکراین حفظ کند.

رابی گرمر و انوشا راتی در فارین پالیسی این توازن را اینگونه توصیف کردند که ترکیه می‌کوشد درهمان حال که طرفدار اوکراین است ضد روسیه نباشد.

اما حفظ این توازن ممکن است هرزمان به ضرر ترکیه تمام شود. یوگنیا گیبر، پژوهشگر اندیشکده آتلانتیک، معتقد است نقش ترکیه در کمک به روسیه برای دور زدن تحریم‌های غرب ممکن است نتیجه معکوس به بار آورد و ترکیه را در‌معرض خطر اعمال تحریم‌های غرب علیه خود قرار دهد.

او معتقد است ۳۵ میلیارد دلار گردش تجاری با روسیه در مقابل ۱۷۸ میلیارد دلار با اتحادیه اروپا، ارزش این خطر را ندارد.

ریچ اوتزن، پژوهشگر دیگری از همین اندیشکده معتقد است، شکست نخوردن اوکراین در جنگ روسیه برای ترکیه مهم است چرا که روسیه ‌ای که اوکراین را بلعیده باشد تهدید به مراتب بزرگتری برای ترکیه خواهد بود.

آقای اوتزین درعین حال معتقد است ترکیه از انتخاب یک طرف به عنوان برنده جنگ اجتناب خواهد کرد چرا که شکست و تجزیه اوکراین برای ترکیه فاجعه خواهد بود، اما همزمان در صورت شکست روسیه، منافع ترکیه در سوریه و قفقاز به خطر خواهد افتاد و اقتصاد ترکیه هم آسیب خواهد دید.

بر این اساس ترکیه تلاش دارد در زمین نظامی و سیاسی از اوکراین حمایت کند اما در زمین اقتصادی و دیپلماتیک با روسیه بازی کند.