ترس از اعتراض سینماگران خارجی؛ جشنواره‌ای که فیلم‌هایش روزانه اعلام می‌شوند

به ویژه اینکه در هفته‌های اخیر، مسئولان دولتی حوزه فرهنگ ادعاهای عجیبی درباره «استقبال» از بحش بین‌المللی مطرح کرده بودند و حتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، روز ۱۲ بهمن همزمان با آغاز جشنواره، از حضور «بیش از ۱۴۰ مهمان خارجی از شخصیت های برجسته سینمایی» و در این دوره خبر داده بود.

این در حالی است که پیش از این، همراهی سینماگران ایرانی – به خصوص بازیگران مشهور- با معترضان و کشته‌شدگان، فشارهای امنیتی و قضایی به آنها، آغاز زودهنگام درخواست برای تحریم جشنواره‌های سینمایی دولتی و توقف تولید فیلم‌های بخش خصوصی در نیمه دوم سال خیلی زود نشان داده بود که بخش ملی این جشنواره نیز، رویدادی استثنایی خواهد بود.

روز ۱۸ بهمن و در حالی که جشنواره به روز هفتم برگزاری رسید، بازار بین‌المللی فیلم در حاشیه جشنواره آغاز به کار کرد و محمد خزاعی رئیس سازمان سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پاسخ به این سوال که چرا مهمانان خارجی جشنواره معرفی نمی‌شوند، گفت آنها قرار است معرفی شوند و اضافه کرد: «مهمان‌های بازار احتیاج به معرفی ندارند.»

از میانه جشنواره هم اتفاق عجیب دیگری در حال رخ دادن است. برگزار کنندگان جشنواره، فیلم‌های بخش‌های رقابتی بین‌المللی را به شکل روز به روز اعلام می‌کنند که در هیچ جشنواره معتبر بین‌المللی امکان وقوع ندارد. در حالت عادی، برنامه جشنواره‌های سینمایی چند هفته پیش از آغاز برگزاری اعلام می‌شود و این رویه در جشنواره فجر هم دنبال می‌شد.

اما بعد از آن که کارگردانان پنج فیلم از هشت فیلم خارجی اعلام شده در بخش غیررقابتی «جشنواره جشنواره‌ها» – از جمله برادران داردن برندگان دو نحل طلای جشنواره کن و کریستین مونجیو فیلمساز مشهور رومانیایی – خواستار خروج آثار خود از این دوره جشنواره فجر شدند، مسئولان جشنواره فجر این تمهید را به کار گرفتند تا رسوایی به بخش‌های دیگر بین‌المللی سرایت نکند.

در یک مورد، رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران شرکت کننده در جشنواره انتقاد کردند که زمان نمایش فیلم «دشت خاموش» ساخته احمد بهرامی – که در یکی از بخش‌های بین‌المللی حضور دارد – فقط یک ساعت پیش از روی پرده رفتن در سینمای رسانه‌ها اعلام شده بود و عملا مخاطبی نداشت. مهدی خرمدل روزنامه‌نگاری که در جشنواره امسال شرکت کرده است، بیش از یک بار تصاویری از سالن نمایش فیلم‌های خارجی در پردیس سینمایی ملت منتشر کرد که نشان می‌داد جز خودش هیچ تماشاگر دیگری در سالن حضور ندارد.

از سوی دیگر، جشنواره فیلم فجر تا پایان روز نهم حتی نام داوران بخش بین‌المللی خود را اعلام نکرده است. این اتفاق درباره بخش مسابقه سینمای ایران هم تکرار شده است. هرچند که برخی رسانه‌ها نام پنج داور بخش ملی را به شکل غیررسمی فاش کرده‌اند.

این که جشنواره با عنوان «فجر» – به عنوان یادآور پیروزی انقلاب ۵۷ و رویدادی که همزمان با سالروز بازگشت رهبر همان انقلاب به ایران آغاز می‌شود – در چهل و یکمین سال برگزاری به گفته برگزار کنندگانش نام فیلم‌های خارجی و داوران ایرانی و خارجی را از بیم «فشارهای رسانه‌ای خارج از ایران» اعلام نمی‌کند، برای برخی تفسیری ندارد جز اینکه این کار، اعترافی است به شکست در عرصه داخلی و جهانی در کسب اعتبار و مقابله با اعتراض‌ها.

اما به شکل همزمان، مسئولان بالادستی همچنان مشغول ادعا درباره موفقیت‌های این دوره از جشنواره بخصوص در بخش بین‌المللی هستند. به عنوان مثال، محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی روز ۱۸ بهمن در بازدید از جشنواره گفت بخش بین‌الملل این دوره جشنواره «درخشیده» و تاکید کرد در دوره‌های قبل به دلیل تفکیک بخش ملی و بین‌المللی، «اصلا دیده نمی‌شد.»

اشاره او به «جشنواره جهانی فیلم فجر» است که از سال ۹۴ از جشنواره اصلی فجر جدا شد و به مدت هفت سال به شکل مستقل در ماه‌های فروردین و اردیبهشت برگزار می‌شد؛ به جز بهار سال ۱۳۹۹ که به دلیل شیوع ویروس کووید-۱۹ برگزاری‌اش لغو شد.

اما در همان شش دوره – که در دولت حسن روحانی برگزار شد – فارغ از نقاط ضعف، برگزار کنندگان توانستند چهره‌های سرشناس سینمایی مانند الیور استون کارگردان آمریکایی برنده اسکار، پل شریدر فیلمنامه‌نویس آثار مهمی مانند «راننده تاکسی»، فرانکو نرو بازیگر سرشناس ایتالیایی و ای.آر. رحمان آهنگساز هندی برنده جایزه اسکار را به ایران بیاورند. اما امسال زیردستان آقای اسماعیلی در سازمان سینمایی و مدیریت جشنواره فیلم فجر حتی از معرفی مهمانان و داوران خارجی ناتوان‌اند.

از سوی دیگر با اعلام نشدن نام فیلم‌های خارجی، حتی تعداد بخش‌های بین‌المللی جشنواره مشخص نیست. در دوره‌های گذشته جشنواره فجر علاوه بر مسابقه بین‌الملل، بخش‌های رقابتی دیگری مانند مسابقه سینمای آسیا و مسابقه فیلم‌های مستند و کوتاه بین‌المللی هم داشت. اما سرنوشت آنها در این دوره کاملا مبهم است، آن هم در حالی که جشنواره به روزهای پایانی برگزاری نزدیک شده است.

این نکته هم اهمیت دارد که در صورت وجود چنین بخش‌هایی باید داوران خارجی و ایرانی به تفکیک آثار این بخش‌ها را ببینند و مشخص نیست که اساسا این تعداد سینماگر شناخته شده خارجی و داخلی حاضر به همکاری با جشنواره فجر امسال شده‌ باشند. بخصوص که بر اساس گمانه‌زنی‌ها، تعداد اعضای هیات داوران بخش مسابقه سینمای ایران که سال‌های طولانی هفت نفر بود، امسال به پنج سینماگر کاهش یافته است.

جشنواره فیلم فجر بر اساس تصمیم سیاستگذاران فرهنگی، طی چهار دهه عمرش چنان به حکومت و مفهوم «سینمای دولتی» گره خورده که به یکی از نمادهای فرهنگی جمهوری اسلامی تبدیل شده است. به همین دلیل از سال ۱۳۹۸ و بعد از اعتراض‌های آبان و سپس سرنگون شدن هواپیمای اوکراینی توسط سپاه پاسداران، ماهیت حکومتی آن به یکی از نقاط نمایش گسست مردم و نظام حاکم تبدیل و تقاضای تحریم آن به شکل عمومیبین کاربران ایرانی شبکه‌های اجتماعی مطرح شد.

اما اعتراض‌های سراسری ۱۴۰۱ به دلیل پررنگ بودن نقش زنان، به عنوان جنبشی پیشرو در سطح دنیا شناخته شده است و هنرمندان مشهور بین‌المللی از آن حمایت کرده‌اند. به این ترتیب امسال علاوه بر تحریم بخش داخلی جشنواره فجر – به عنوان مهم‌ترین کارکردش – بخش بین‌المللی آن هم با رویگردانی سینماگران شناخته شده جهان مواجه شده است.

به دلیل پوشش رسانه‌ای در کشورهای غربی، سینماگران نقاط مختلف دنیا طی پنج ماه اخیر مطلع شده‌اند جمهوری اسلامی با به کار بردن خشونت، اعتراض‌ها را سرکوب کرده و از سوی دیگر بازداشت چهره‌های سینمایی مشهوری مانند ترانه علیدوستی بعد از حمایت از معترضان در مجامع سینمایی و رسانه‌های بین‌المللی بازتاب فراوانی داشته است.

در چنین شرایطی، حتی نمایش فیلم در بخشی فرعی از جشنواره‌ای که حکومت ایران برگزار می‌کند، برای بسیاری از سینماگران غیر ایرانی قابل تحمل نیست و با واکنش آنها مواجه می‌شود. در نتیجه، جشنواره فجر که حتی قبل از تفکیک به دو رویداد ملی و بین‌المللی مجزا، طی دهه‌های ۱۳۷۰ و ۸۰ می‌توانست پای سینماگران سرشناس و معتبری مانند تئو آنچلوپلوس، فرانچسکو رزی و مصطفی عقاد را به ایران باز کند و نمایندگان جشنواره‌های مهم دنیا در بازار فیلمش شرکت می‌کردند، حالا و بعد از اعتراض‌های امسال بیشتر شبیه به یک مهمانی مخفی بدنام برگزار می‌شود تا یک رویداد سینمایی معتبر بین‌المللی.