تلاش ترکیه برای نزدیک‌تر شدن به سوریه، آزمونی برای رابطه با ایران

مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه پس از دیدار با حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود در آنکارا در ۱۷ ژانویه، بر اهمیت نقش ایران درعادی‌سازی روابط آنکارا با دمشق تاکید کرد و گفت «همکاری نزدیک» دو کشور در این زمینه ادامه خواهد داشت.

با این حال، در مورد آینده بلندمدت روابط ترکیه و ایران که از لحاظ تاریخی رابطه‌ای پیچیده‌ از همکاری و رقابت بوده است، شک و شبه‌هایی وجود دارد.

رقابت ترکیه و ایران برای نفوذ منطقه‌ای از سال ۲۰۱۱ در سوریه نمود پیدا کرد.

اکنون اما سیاست ترکیه به سمت نزدیکی مجدد به دمشق تغییر جهت داده است و بر ایجاد یک «منطقه امن» به عمق ۳۰ کیلومتر در شمال سوریه تاکید می‌کند. ترکیه می‌گوید این امر امنیت ملی کشورش را تضمین و پناهگاهی امن برای میلیون‌ها آواره سوری در ترکیه فراهم می‌کند.

رحیم فرزام تحلیلگر ایرانی معتقد است اگرچه به نظر می‌رسد ایران از نزدیکی ترکیه و سوریه استقبال می‌کند اما نگران از دست دادن نفوذ خود بر دمشق است.

آقای فرزام می‌گوید با اینکه ایران همراه با با ترکیه و روسیه در «مذاکرات آستانه» در مورد سوریه که در سال ۲۰۱۷ آغاز شد شرکت داشت، اما در نشست مهم و تعیین‌کننده ترکیه و سوریه و روسیه در دسامبر ۲۰۲۲ حضور نداشت.

آقای فرزام استدلال می‌کند که ایران اخیرا برای اعتراض به انزوای خود از مذاکرات، به حربه نفت و افزایش قابل‌توجه قیمت نفت صادراتی خود به سوریه متوسل شده است.

یحیی بستان ستون‌نویس روزنامه طرفدار دولت «ینی شفق» در ۲۰ ژانویه افزایش قیمت نفت ایران را «چماق بزرگ» برای دمشق توصیف کرد و افزود «به نظر می‌رسد تهران نگران حذف شدن از بازی [در سوریه] است».

فهیم تاستکین روزنامه‌نگار ترکیه‌ای هم به همین ترتیب استدلال کرد که «عادی‌سازی» روابط دمشق و آنکارا می‌تواند نفوذ تهران را علیرغم میلیاردها دلار «سرمایه‌گذاری» در حمایت از دولت سوریه، در معرض خطر قرار دهد.

تاستکین در مقاله ۱۲ ژانویه در روزنامه مستقل «گَزِت دووار» نوشت: «اگر فرض کنیم که متحدان غربی برای عادی‌سازی روابط [میان ترکیه و سوریه] چراغ سبز نشان داده‌اند، می‌توان استنباط کرد که [غرب به ترکیه] ‘نقشی برای محدود کردن ایران’ [در سوریه] می‌دهد.»

دیدگاه‌های متضاد در آنکارا و تهران زمانی خود را بیشتر نشان داد که روسیه واحدهایی را از سوریه به اوکراین اعزام کرد و کارشناسان طرفدار دولت ترکیه هشدار دادند نیروهای مرتبط با ایران احتمال دارد در جاهایی مستقر شوند که نیروهای روسیه تخلیه کرده‌اند.

جنگ ۲۰۲۰ آذربایجان و ارمنستان در نوگورنو قره‌باغ هم شکاف‌ روابط ایران و ترکیه را آشکارتر کرده است.

ترکیه در طول جنگ از «آذربایجان برادر» حمایت کامل کرد و رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه روابط دو کشور را «دو دولت، یک ملت» توصیف کرد.

پهپادهای ساخت ترکیه، پهپادهای انتحاری که اسرائیل در اختیار آذربایجان قرارداد و مستشاران نظامی ترکیه ظاهرا نقش کلیدی در پیروزی آذربایجان بر ارمنستان داشتند.

آذربایجان تهران را متهم می‌کند که در سال‌های اخیر حمایت پروپاقرصی از ارمنستان می‌کند.

ارمنستان هم ترکیه را به اعزام شبه‌نظامیان سوری ضد بشار اسد به خط مقدم متهم کرده است که احتمالا بر نگرانی‌های ایران دامن می‌زند.

پس از جنگ اخیر آذربایجان و ارمنستان، ترکیه به دنبال طرحی به نام گذرگاه (کریدور) زنگه‌زور است تا از طریق منطقه محصور نخجوان، از کنار ارمنستان عبور کند و از راه زمین مستقیما به آذربایجان متصل شود.

کارشناسان این طرح را بخشی از تلاش آنکارا برای تقویت ارتباطات تجاری، لجستیکی و سیاسی با آسیای مرکزی توصیف می‌کنند.

با این حال، تهران مخالفت خود را با این طرح اعلام کرده است چرا که این نگرانی وجود دارد ارتباط مرزی ایران با ارمنستان قطع و دسترسی به دریای سیاه و روسیه محدود شود.

در اواسط سپتامبر ۲۰۲۲، وزیر امور خارجه ایران به همتای آذربایجانی خود گفت ایران می‌خواهد مرزهایش با ارمنستان «بدون هیچ تغییری حفظ شود» که به نظر می‌رسد انتقادی بوده است به طرح‌ گذرگاه زمینی.

ایران در سال‌های اخیر به دنبال تعمیق پیوندهای قوی خود با ایروان بوده است، حتی یک کنسولگری در استان سیونیک جنوبی در ارمنستان باز کرده است، منطقه‌ای که گذرگاه پیشنهادی زنگه‌زور از آن عبور خواهد کرد.

مسئله زنگه‌زور تنش روابط بین تهران و باکو را تشدید کرده، روابطی که پیش از این هم به دلیل روابط نزدیک آذربایجان با اسرائیل تیره بوده است.

تهران همچنین به لفاظی‌های ضدایرانی در رسانه‌های آذربایجان از جمله ترویج احساسات جدایی‌طلبانه در میان جمعیت آذری‌های ایران معترض است.

مقامات ایرانی البته اخیرا گفتند روابط با باکو «سرد نیست» و «سوء تفاهم‌های اخیر» رفع شده است اما هیچ تغییری هم در موضع تهران در مورد روابط آذربایجان با اسرائیل یا گذرگاه زنگه‌زور ایجاد نشده است.

در مورد سوریه، ایران از چارچوب فعلی روند آستانه حمایت می‌کند، روندی که ایران و روسیه و ترکیه بازیگران اصلی آن هستند. این وضعیت به خوبی با سیاست رسمی تهران مطابقت دارد که مسائل منطقه‌ای را باید بازیگران ذینفع منطقه‌ای حل کنند نه نیروهای «خارجی».

از همین رو نشست وزرای دفاع ترکیه و سوریه در مسکو بدون حضور ایران باعث ابراز نگرانی در رسانه‌های ایران شده از اینکه چارچوب جدیدی بدون مشارکت تهران در حال شکل‌گیری است.

با این حال، تهران از گام‌های ترکیه برای نزدیکی به سوریه هم استقبال کرده است. پس از نشست مسکو، وزیر امور خارجه ایران به سوریه و ترکیه سفر کرد و علی محمود عباس، وزیر دفاع سوریه هم در ماه ژانویه به تهران رفت.

ترکیه و ایران مرز مشترک دارند که چهار قرن تقریبا بدون تغییر باقی مانده است. در طول این مدت، دو کشور و امپراتوری‌های قبلی آنها رابطه‌ای پیچیده از همکاری و رقابت داشته‌اند.

وزارت خارجه ترکیه بر «عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر» به عنوان یکی از اصول اصلی روابط دو کشور تاکید می‌کند.

هر دو کشور جمعیت کرد قابل توجهی دارند و تشکیل مناطق خودمختار کرد را تهدیدی جدی می‌دانند. این موضوع ممکن است بالقوه منجر به هماهنگی بیشتر دو کشوردر سوریه و عراق شود.

دو کشور همچنین روابط اقتصادی نزدیکی دارند.

به گزارش اداره آمار ترکیه، واردات این کشور از ایران در سال ۲۰۲۲ به ۲/۷ میلیارد دلار و صادرات آن به ایران به ۲/۲ میلیارد دلار رسیده است. آنکارا و تهران در جریان دیدار دو رئیس‌جمهور، رجب طیب اردوغان و ابراهیم رئیسی در ژوئیه ۲۰۲۲، هدف بلندپروازانه ۳۰ میلیارد دلار تجارت متقابل را تعیین کردند.

با این وجود، تغییر معادلات و موازنه‌ها در بحبوحه عادی‌سازی روابط آنکارا و دمشق، احتمالا آزمون جدیدی برای روابط ترکیه و ایران خواهد بود و بالقوه می‌تواند نتایجی غیرقابل پیش‌بینی داشته باشد.