جشنواره‌های تئاتر و موسیقی فجر؛ «وضعیتی غیرعادی» چهار ماه بعد از آغاز اعتراض‌ها

ولی حتی در همین شرایط هم دولت اصرار به برگزاری جشنواره‌ها دارد و حتی آن را به ابزاری برای نمایش «وضعیت عادی» تبدیل کرده است؛ مفهومی که معترضان می‌گویند وجود ندارد، چون علی‌رغم کاهش حضور خیابانی معترضان، نارضایتی از حکومت بر سر جایش باقی است.

در چنین شرایطی محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در چند هفته اخیر بارها درباره برگزاری جشنواره‌های هنری فجر صحبت کرده و تحریم را بی‌اثر خوانده است. اما از سوی دیگر، محمود سالاری معاون امور هنری او روز ۱۱ دی گفت عده‌ای که به گفته او «در خارج از کشور» هستند، «کمر به تخریب و زمین‌گیرساختن جشنواره‌های فجر بسته‌اند.» او تاکید کرد وقتی نتوانستند «در کف خیابان» کاری کنند، «سراغ جشنواره‌های فجر آمده‌اند».

تمرکز اغلب مخالفان حکومت در هفته‌های اخیر بر روی جشنواره فیلم فجر بوده است که مخاطب و گستردگی بیشتری نسبت به سایر جشنواره‌های فجر دارد و در این مسیر نشانه‌های متعددی وجود داشته است که نشان می‌دهد دست برگزار کنندگان جشنواره فیلم فجر امسال خالی است و این رویداد چهره‌های سرشناس چندانی به عنوان فیلمساز نخواهد داشت.

اما وضعیت جشنواره‌های دیگر هم بهتر نیست و به عنوان مثال جشنواره تئاتر فجر به شیوه‌ای برگزار می‌شود که حتی در قیاس با بی‌نظمی‌های پذیرفته شده رویدادهای هنری کم سابقه است. این جشنواره از روز ۲۵ دی با بخشی با عنوان «رادیو تئاتر» آغاز شده است که ۱۳ اثر را به نمایش می‌گذارد و تا ۳۰ دی ادامه دارد. سپس بخش‌های صحنه‌ای و خیابانی این جشنواره از ۱ تا ۱۱ بهمن برگزار خواهد شد.

اما بخش صحنه‌ای هم به شیوه متفاوتی برگزار خواهد شد که نشان‌گر غیبت کارگردانان و گروه‌های نمایشی سرشناس است. بخش عمده این بخش را آثار «استانی» تشکیل می‌دهند و طی هفته‌های اخیر چند جشنواره «منطقه‌ای فجر» در چهار استان کرمانشاه، بوشهر، مازندران، فارس برگزار شد و آثار برگزیده این جشنواره‌ها به جشنواره اصلی تئاتر فجر هم راه یافته‌اند.

کوروش زارعی دبیر چهل و یکمین جشنواره تئاتر فجر روز ۱۷ دی در اختتامیه جشنواره منطقه‌ای بوشهر صراحتا گفت که امسال «استان‌ها بیشترین سهم حضور» را در این رویداد دارند که علاوه بر تغییر شکل برگزاری جشنواره، تاییدی بود بر غیبت گروه‌های شناخته شده‌تر که معمولا در تهران نمایش روی صحنه می‌برند.

علاوه بر این جشنواره‌های استانی، رویداد دیگری با عنوان جشنواره سراسری تئاتر «سردار آسمانی» هم دی ماه در تهران برگزار شد که بنیاد فرهنگی روایت وابسته به سپاه پاسداران برپا کننده آن بود و ۵ نمایش برگزیده این جشنواره هم به جشنواره تئاتر فجر امسال راه یافته‌اند.

شکل شتابزده برگزاری این پنج جشنواره که از ۳ تا ۲۵ دی در پنج استان برگزار شدند، ظاهرا راه حل مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای برپایی رویدادی بود که طی سال‌های اخیر با گسترش پدیده «تئاتر خصوصی» و راه‌اندازی سالن‌های نمایش غیردولتی نفوذ و اهمیت دهه‌های گذشته را از دست داده است.

اما با اعلام نمایش‌های صحنه‌ای جشنواره تئاتر فجر امسال مشخص شد که حتی همان اهمیت اعتبار ضربه خورده این رویداد نیز برای فعالان سرشناس هنر نمایش ایران از دست رفته است. از چهره‌های شناخته شده و باسابقه، تنها نام داوود فتحعلی بیگی با نمایش «در و گبر و یک قرص نان» به عنوان نمایشی از کرج در فهرست دیده می‌شد.

این کارگردان و نمایشنامه‌نویس در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا سعی کرد حضورش در جشنواره امسال را توجیه کند و با اشاره به این که برخی همکارانش «اجرای تئاتر را تعطیل کرده‌اند» تاکید کرد در کار جدیدش «انسانیت، مهربانی و رافت» را «تبلیغ» می‌کند و سپس گفت: «اگر تبلیغ اینها جرم است، پس من مجرمم!»

از سوی دیگر، حرف‌های هوشنگ توکلی بازیگر تئاتر و تلویزیون در نشست خبری جشنواره خبرساز شد که به نوشته رسانه‌های داخل ایران به اعدام علیرضا اکبری اشاره کرد و گفت این اقدام باعث «گشایش» در «دیدگاه های نظام و تحمل نظام» شد، چون از دیدگاه او «در این ۴۰ سال تا دلتان بخواهد از این جاسوس‌ها داشته‌ایم».

دفاع از اعدام فردی که اتهام «جاسوسی» داشته و شیوه رسیدگی به اتهاماتش مبهم بوده است، در نشست خبری یک رویداد فرهنگی حتی با در نظر گرفتن رویه‌های جمهوری اسلامی اتفاق بی‌سابقه‌ای است. اما ظاهرا امسال هیچ چیز نباید باعث غافلگیری شود.

در ادامه وقایع نه چندان متعارف، حضور عموم مردم در افتتاحیه جشنواره تئاتر فجر آزاد اعلام شد؛ تصمیم دیگری که نشان‌گر هراس برگزار کنندگان از استقبال سرد هنرمندان حوزه تئاتر و خالی ماندن سالن محل برگزاری این مراسم بود.

اما مساله «تعطیلی تئاتر» و کناره‌گیری اهل هنر نمایش از هفته‌ها پیش خبرساز بود. اتفاقاتی که برای اجرای نمایش «پرده خانه» ‌به کارگردانی گلاب آدینه افتاد، نشان می‌داد تئاتر ایران در روزهای بعد از اعتراض‌های سراسری چه وضعیتی دارد. این نمایش که بر اساس نمایشنامه‌ای از بهرام بیضایی از نیمه آبان روی صحنه رفت، با اعتراض تماشاگرانی مواجه شد که معتفد بودند بعد از سرکوب و کشته شدن معترضان به دست نیروهای امنیتی در خیابان‌های کشور، نباید هنرمندان طوری رفتار کنند که گویی اتفاقی نیفتاده است.

خانم آدینه در پاسخ به این اعتراض‌ها در مصاحبه‌ای گفت که هیچ یک از «بزرگان تئاتر جهان» از سال ۱۹۶۱ که روز جهانی تئاتر نامگذاری شد، هرگز نگفته‌اند «تئاتری‌ها، وقتی ظلمی می‌بینید، دست از کار بکشید». او در آخرین روزهای اجرای این نمایش با حضور بدون روسری در سالن محل اجرای نمایش هم کوشید همبستگی خود با معترضان را نشان دهد.

اما بازداشت حمیدرضا پورآذری کارگردان تئاتر و سهیلا گلستانی بازیگری که پرفورمنسی علیه حجاب اجباری اجرا کردند، نشان داد وضعیت ایران با «سایر نقاط دنیا» متفاوت است. همزمان کمیته مشترک خانه سینما، خانه تئاتر و خانه موسیقی اعلام کرد ده‌ها هنرمند شاخته‌های مختلف بازداشت شده‌اند. ضمن اینکه اعلام محکومیت حسین محمدی بازیگر تئاتر به اعدام وضعیت را پیچیده‌تر کرد و حتی باعث شد علی رفیعی کارگردان باسابقه تئاتر به دیدار خانواده این بازیگر برود.

در میانه چنین وضعیتی بود که دبیر جشنواره تئاتر فجر علاوه بر آن که از حضور پررنگ نمایش‌های استانی در جشنواره اصلی تئاتر فجر خبر داد، در اختتامیه یکی از جشنواره‌های منطقه‌ای ادعا کرد که هنرمندان برای شرکت در این رویدادها با «منع و تهدید» مواجه بودند اما «جهادگرانه و ایثارگرانه» حاضر شدند.

اگر جشنواره تئاتر فجر با سر و شکلی نه چندان آّشنا در حال برگزاری است، وضعیت برگزاری سی و هشتمین دوره جشنواره موسیقی فجر کاملا نامعلوم است. در وب سایت رسمی این جشنواره آخرین خبر منتشر شده مربوط به اول آبان و اعلام فراخوان جشنواره است که در آن نوشته شده ۱۷ دی آخرین مهلت شرکت در جشنواره است. در همین روز بهزاد عبدی به عنوان دبیر جشنواره معرفی شده بود.

اما هیچ خبر دیگری درباره این رویداد و زمان برگزاری‌اش در وب‌سایت جشنواره منتشر نشده است. یکی از معدود اظهار نظرها درباره برگزاری جشنواره موسیقی فجر متعلق به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی است که روز ۱۳ دی گفت دبیری بهزاد عبدی قطعی است و دبیرخانه سی‌ و هشتمین جشنواره موسیقی فجر «فعال» است.

اما هیچ اطلاع رسانی رسمی یا غیررسمی درباره این جشنواره وجود ندارد و در اتفاقی بی‌سابقه در آستانه آغاز بهمن ماه، حتی هنوز تاریخ برگزاری این جشنواره مشخص نیست. این رویداد هنری سال گذشته از ۲۲ تا ۲۶ بهمن برگزار شد و طی سال‌های برگزاری تقویم دقیق و تاریخ ثابت برگزاری نداشته است.

اما فراتر از جشنواره فجر، اعتراض‌های سراسری در ایران صنعت موسیقی ایران را تحت‌الشعاع قرار داده است. روز ششم آذر خبرگزاری ایرنا در گزارشی اعلام کرد که ۱۲۰ روز است در ایران هیچ کنسرتی اجرا نشده و آن را در «۲۵ سال اخیر» امری «بی‌سابقه» خواند.

روز ۲۲ آذر باز هم اظهار نظری از وزیر ارشاد خبرساز شد که از «عموم هنرمندان به‌ویژه اهالی موسیقی» خواست کار خود را از سر بگیرند. او تاکید کرد «از نظر دولت و وزارت ارشاد هیچ محدودیتی برای برگزاری کنسرت وجود ندارد.» اما این فراخوان با واکنش‌های منفی هنرمندان مواجه شد. از جمله مانی حقیقی که خطاب به وزیر گفت «ما عزاداریم» و «وقت نداریم برات برقصیم.»