قره‌باغ کوهستانی؛ چرا ۱۲۰ هزار ارمنی از منطقه گریختند؟

سربازی که در نقش سخنگو ظاهر شد، اما از اعلام نام و درجه خود به خبرنگاران سر باز زد، گفت که نیروهای جمهوری آذربایجان کنترل خط مقدم نبرد را با ترکیبی از آتش دقیق توپخانه و نیروهای پیاده‌نظام در اختیار گرفتند. به گفته این فرد نیروهای نامنظم ارمنی، یک خودروی زرهی و دو تانک در اختیار داشتند و تک‌تیراندازهایی در ارتفاعات مستقر بودند که به سوی نیروهای ارتش آذربایجان شلیک می‌کردند.

هیئت‌هایی از سازمان ملل متحد و صلیب سرخ اجازه دسترسی به شهر خان‌کندی،‌ مرکز قره‌باغ کوهستانی را -که نام ارمنی آن استپاناکرت است- پیدا کرده‌اند. اما بی‌بی‌سی و رسانه‌های بین‌المللی دیگر مجوز ورود به شهر را نگرفتند، چون به گفته مقام‌های جمهوری آذربایجان هنوز امنیت کامل در آنجا برقرار نشده است.

در تصاویر اندکی که بعد از تسلط نیروهای جمهوری آذربایجان منتشر شده، خان‌کندی مثل شهر ارواحی است که ساکنان آن هنگام فرار، دار و ندارشان را در خیابان‌ها رها کرده‌اند.

حدود ۱۲۰ هزار ارمنی، یعنی تقریبا تمام جمعیت ساکن قره‌باغ کوهستانی، طی دو هفته گذشته از این منطقه خارج شده‌اند. در مسیر گذرگاه لاچین – تنها مسیر منتهی به ارمنستان- خودروها با اسباب و لوازم مردم در داخل آنها، در اطراف جاده رها شده‌اند؛ یا به این دلیل که در میانه راه خراب شده‌اند یا در صف‌های چند کیلومتری خروج از منطقه بنزین تمام کرده‌اند.

ارمنی‌های ساکن قره‌باغ به زور اسلحه از منطقه فرار نکردند و هیچ گزارش تاییدشده‌ای وجود ندارد که نشان دهد خروج آنها با توسل به زور علیه غیرنظامیان همراه بوده است.

حکمت حاجی‌اف، مشاور سیاست خارجی رئیس جمهوری آ‌ذربایجان درباره عملیات قره‌باغ به بی‌بی‌سی گفت: «این یک اقدام محدود،‌ منطقه‌ای و ضدتروریستی بود.» به گفته او جمهوری آذربایجان «تنها اهداف مشروع نظامی را هدف قرار داده»، از به کار بردن تسلیحات سنگین مانند تانک خودداری کرده و به جای آن از نیروهای پیاده نظام استفاده کرده است.

حاجی‌اف گفت که جمهوری آذربایجان به روشنی اعلام کرده بود که قصد دارد جمعیت غیرنظامی منطقه را به صورت صلح‌آمیز در کنار هم قرار دهد، و افزود ارمنی‌هایی که از قره‌باغ فرار کردند «آزادانه تصمیم گرفتند» که آنجا را ترک کنند.

اما نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان جمهوری آذربایجان را متهم به پاکسازی قومی کرده و دیگران از جمله اتحادیه اروپا هم عملیات جمهوری آذربایجان را محکوم کرده‌اند. در دوره ۱۰ ماهه قبل از حمله نظامی، جمهوری آذربایجان قره‌باغ کوهستانی را در حصر قرار داده بود و ساکنان منطقه با کمبود شدید مواد خوراکی،‌ دارو و سوخت روبرو بودند.

این موضوع که ارمنی‌های قره‌باغ نخواستند در جمهوری آذربایجان ادغام شوند – با حکومت خودکامه‌ای که ارمنی‌ها سابقه‌ای طولانی از درگیری خشونت‌بار با آن دارند- چندان باعث تعجب نشده است.

توماس د وال، پژوهشگر ارشد موسسه کارنگی در اروپا و کارشناس حوزه قفقاز می‌گوید:‌ «پاکسازی قومی نیاز به اعمال خشونت مستقیم ندارد،‌ بلکه تهدید به آن هم کافی است.»

او گفت: «در این تحولات صدها سرباز ارمنی کشته شدند و ارتش جمهوری آذربایجان از راه رسید، همین برای تمام جمعیت منطقه کافی بود که فرار کنند. نمی‌خواستند منتظر بمانند تا ببینند چه بر سرشان می‌آید.»

او خاطرنشان می‌کند که در دهه ۱۹۹۰ میلادی در جریان هر مرحله از جنگ، ساکنان غیر نظامی هر دو طرف با رسیدن سربازهای طرف مقابل از محل زندگی‌شان می‌گریختند؛ وضعیتی که دست کم ۱۰۰ سال بی‌اعتمادی و حتی نفرت بین دو طرف باعث ایجاد آن شده بود. کودکان آذربایجانی در مدرسه درباره کشتاری می‌آموزند که سال ۱۹۹۳ به دست نیروهای ارمنی صورت گرفت.

در آخرین دور درگیری‌‌ها، در جریان جنگ ۴۴ روزه سال ۲۰۲۰ حدود هفت هزار نظامی و ۱۷۰ غیرنظامی جانشان را از دست دادند و تعداد بسیار بیشتری زخمی شدند. آن جنگ با قرارداد صلحی به پایان رسید که روسیه میانجی آن بود و بر اساس آن کنترل هفت ناحیه از منطقه قره‌باغ به جمهوری آذربایجان برمی‌گشت، اما بخش‌ مهمی از منطقه همچنان در اختیار ارمنی‌ها می‌ماند.

بعد از پایان آن جنگ جشن‌های ملی پرشوری در جمهوری آذربایجان برگزار شد اما بعد از عملیات اخیر چندان خبری از جشن و سرور نبود. از جمله معدود نشانه‌های تازه از وقوع یک درگیری نظامی این بود که فهرست اسامی نظامیانی که کشته شده بودند در رادیوهای محلی قرائت می‌شد.

زار محمدف، مهندس مخابرات که در شهر شوشا کار می‌کند، می‌گوید بازگشت مناطق باقی‌مانده در قره‌باغ به جمهوری آذربایجان «بیش از هر چیز نوعی احساس تسکین» برای این کشور به همراه داشت. او که ۳۸ سال دارد، سال ۱۹۹۳ زمانی که نیروهای ارمنی وارد منطقه شدند و آذربایجانی‌ها را بیرون کردند، همراه خانواده‌اش از محل زندگی‌شان در قره‌باغ گریختند.

آقای محمدف بعد از جنگ سال ۲۰۲۰ به خانه کودکی‌اش برگشت که به گفته خودش هنوز برپا بود و در تمام سال‌های میان دو جنگ سربازهای ارمنی در آن زندگی می‌کردند. الان امیدوار است که بتواند خانه بهتری در یکی از مناطق جدید متعلق به جمهوری آذربایجان در منطقه بخرد.

او می‌گوید: «۳۰ سال برای رسیدن این لحظه انتظار کشیدیم. دوره انتظار به سر آمده است.»