نگاهی به عملکرد فنی ایران در جام‌های جهانی؛ تیم ملی چطور بازی کرد؟

ایران به سرمربیگری حشمت مهاجرانی در بازی اول ۳ گل از هلند خورد؛ تیمی که در آن تورنمنت تا فینال پیش رفت.
بهترین نمایش ایران در آن دوره در بازی دوم مقابل اسکاتلند رقم خورد؛ مسابقه‌ای که در آن مهاجرانی تیمی هجومی‌تر نسبت به بازی اول را به میدان فرستاده بود.

علی دانایی‌فر گل ایران را در این بازی زد تا اشتباه بزرگ آندرانیک اسکندریان، مدافع ایران که دقایقی قبل گل به خودی زده بود را تا حدودی جبران کند.

ایران در بازی سوم هم ۱-۴ مغلوب پرو شد و گل ایران را حسن روشن زد اما درمجموع نمایش ایران در نخستین حضور در جام جهانی قابل قبول بود؛ تیمی که اغلب با آرایش ۲-۴-۴ بازی می‌کرد و با حرکات طولی موثر پروین از راست و قاسمپور از چپ و مهاجمان بلندقامت در خط حمله مثل غفور جهانی و حسین فرکی، کار را برای مدافعان حریف دشوار می‌کرد.

جام جهانی ۱۹۹۸ یک مورد ویژه در تاریخ فوتبال ایران است؛ صفت ویژه از آنجا موضوعیت پیدا می‌کند که سرمربی اخراج شده در آستانه جام جهانی یعنی تومیسلاو ایویچ، پس از پایان بازی‌های ایران در جام جهانی، تبدیل به یک ستاره در اذهان عمومی دوستداران فوتبال در ایران شد.

ایران دور رفت مسابقات مقدماتی را به عنوان صدرنشین به پایان رساند اما در ۳ بازی پایانی به پیروزی نرسید و شکست مقابل قطر در دوحه هم باعث برکناری مایلی‌کهن شد.

تیم ملی با والدیر ویرا در استرالیا به جام جهانی صعود کرد و پس از چند هفته ایویچ جای ویرا را گرفت. شکست ۱-۷مقابل آس رم در ایتالیا در یک بازی دوستانه نقطه عطف مهم پیش از جام جهانی بود؛ شکستی که باعث شد ایویچ هم مثل ویرا و مایلی‌کهن برکنار شود و جلال طالبی و بیژن ذوالفقارنسب مسئولیت فنی ایران در جام جهانی فرانسه را به عهده بگیرند.

رضا شاهرودی در آستانه آغاز جام جهانی مصدوم شد و مهرداد میناوند جای او را در ترکیب اصلی گرفت. احمدرضا عابدزاده هم به دلیل آسیب‌دیدگی کهنه خود، بازی اول مقابل یوگسلاوی را از دست داد و نیما نکیسا درون دروازه قرار گرفت.

ایران در جام جهانی ۹۸ با همان سیستمی بازی می‌کرد که از جام ملت‌های ۱۹۹۶ آسیا با آن کار کرده بود: ۲-۵-۳.
اما تیمی که در بازی با یوگسلاوی به میدان رفت، ترکیبی متفاوت با ایده‌های مایلی‌کهن داشت.

نادر محمدخانی، خاکپور و پاشازاده سه مدافع میانی ایران بودند و زرینچه و میناوند بازیکنان کناری بودند. تا همین جا چندین بازیکن متفاوت نسبت به تیم مایلی‌کهن، در ترکیب اصلی قرار گرفته بودند و پیروانی و استاد اسدی نیمکت‌نشین شده بودند.

در ترکیب سه نفره مرکز خط میانی باقری و استیلی همچنان مهره‌های ویژه تیم ملی بودند و مهدوی‌کیا هم در کنار آنان قرار گرفته بود و دیگر لب خط بازی نمی‌کرد.

در خط حمله هم چه گزینه‌ای بهتر از زوج دایی-خداداد؟ یکی از بهترین زوج‌های هجومی تاریخ فوتبال آسیا.

ایران در جام جهانی ۹۸ در هر ۳ بازی نمایشی نزدیک و پایاپای با حریف خود انجام داد؛ چه مقابل یوگسلاوی که ایران با یک گل آن هم از روی ضربه ایستگاهی شکست خورد؛ چه مقابل آمریکا که با برتری ۲ بر یک ایران به پایان رسید و چه مقابل آلمان که با شکست ۲ بر صفر ایران تمام شد.

ویژگی برجسته ایران در آن تورنمنت، ظرفیت آمادگی جسمانی بازیکنان این تیم بود؛ چیزی که به ایران کمک می‌کرد با بازیکنان برجسته آلمان و یوگسلاوی، در نبردهای فیزیکی کم نیاورد. اعتبار این نقطه قوت بعدها در رسانه‌ها بیشتر به ایویچ رسید، تا به طالبی.

در این تورنمنت میناوند و زرینچه در چپ و راست هم در دفاع و هم در حمله، مشارکت مناسبی با زمانبندی دقیق داشتند. زرینچه پاس گل به استیلی در بازی با آمریکا را داد و میناوند هم مقابل یوگسلاوی یک موقعیت گل به دست آورد.

۳ مدافع میانی ایران هم به ندرت دچار اشتباهات انفرادی شدند و در نبردهای نفر به نفر هم کم‌نقص بودند.

ایران هرچند با یک پیروزی و دو شکست به کار خود در جام جهانی ۹۸ پایان داد اما موفق‌ترین تیم آسیایی در این تورنمنت بود؛ تیمی که نه از نظر فنی و نه از نظر قدرت بدنی، ضعف محسوس مقابل هیچ یک از حریفان خود نشان نداد.

برانکو ایوانکوویچ که از سال ۲۰۰۱ ابتدا به عنوان دستیار اول میرسلاو بلاژویچ و سپس به عنوان سرمربی در کادرفنی تیم ملی ایران کار کرده بود، در آستانه جام جهانی ۲۰۰۶ با چالش‌های مهمی روبرو شده بود؛ از یک سو رسانه‌ها به انتخاب‌های او نقد داشتند و از سوی دیگر چند بازیکن مهم تیمش هنوز از مصدومیت به طور کامل رها نشده بودند.

مهدی مهدوی‌کیا، علی کریمی و علی دایی بازیکنانی بود که با آمادگی کامل به جام جهانی نرسیدند. برانکو که علاقه ویژه به بازی با دو مهاجم مرکزی داشت، سعی می‌کرد از وحید هاشمیان و علی دایی یک زوج هماهنگ بسازد و جام جهانی را هم با حضور همزمان این دو بازیکن در ترکیب اصلی آغاز کرد.

در آن دوره، ایران ۳ مدافع میانی آماده داشت؛ رحمان رضایی، یحیی گل‌محمدی و سهراب بختیاری‌زاده. برانکو تصمیم گرفته بود از زوج رضایی-گل‌محمدی در قلب خط دفاع استفاده کند. حسین کعبی و محمد نصرتی در دفاع راست و چپ بازی می‌کردند و اتفاقا یکی از نقدها به حضور نصرتی راست‌پا در سمت چپ بود و برانکو اعتقاد داشت در این سمت مدافع چپ‌پای مطمئن پیدا نکرده است.

جواد نکونام، آندرانیک تیموریان و فریدون زندی سه هافبک میانی آماده و موفق ایران در آن روزها بودند و برانکو تصمیم گرفت در بازی اول مقابل مکزیک از زوج نکونام-تیموریان در قلب خط میانی استفاده کند تا کریمی و مهدوی‌کیا هم در سمت چپ و راست خط میانی قرار بگیرند و آرایش تیم همان ۴-۴-۲ موردعلاقه باشد.

ایران در نیمه اول بازی نخست خود نمایش خیلی خوبی داشت، یک گل خورد و یک گل زد اما در نیمه دوم پس از نمایشی ضعیف شکست ۳ بر یک را پذیرفت.

در بازی دوم مقابل پرتغال علی دایی نیمکت‌نشین شد و مهرزاد معدنچی وارد ترکیب اصلی شد تا سیستم ایران به ۱-۳-۲-۴ تغییر کند و هاشمیان در مرکز خط حمله قرار بگیرد.

هرچند ایران نمایش بدی مقابل پرتغال نداشت اما یک سوپرگل از دکو و بعد پنالتی کریستیانو رونالدو باعث شد ایران شکست بخورد.

ایران در آن تورنمنت در سطح جام ملتهای ۲۰۰۴ آسیا بازی نکرد؛ این مقایسه اهمیتش در این است که در جام ملت‌ها هم برانکو سرمربی ایران بود.

تاکید برانکو به استفاده از دو مهاجم مرکزی خیلی زود شکست خورد و دلیل اصلی آن هم ناآمادگی علی دایی بود؛ چیزی که حتی تا چندین ماه پس از جام جهانی هم بحث درباره آن در رسانه‌ها ادامه داشت.

ایران در آستانه جام جهانی ۲۰۱۴ با چالش‌های مهمی مواجه بود و مهم‌ترین آنها انتخاب دروازه‌بان اصلی بود. کارلوس کی‌روش تصمیم گرفته بود مهدی رحمتی آماده‌ترین دروازه‌بان آن روزهای فوتبال ایران را به دلایل انضباطی کنار بگذارد و حتی عذرخواهی رسمی رحمتی هم منجر به تغییر تصمیم کی‌روش نشد.

در آن تورنمنت کی‌روش با سیستم ۱-۴-۱-۴ بازی می‌کرد و تیم ملی بر پایه حضور پژمان منتظری، جلال حسینی، امیرحسین صادقی و مهرداد پولادی در خط دفاع و حضور جواد نکونام، آندرانیک تیموریان و مسعود شجاعی در خط میانی شکل گرفته بود.

علیرضا حقیقی در چارچوب دروازه قرار گرفته بود عناصر هجومی ایران رضا قوچان‌نژاد، اشکان دژاگه و خسرو حیدری بودند.

ایران در این تورنمنت در فاز دفاع یک تیم کاملا منسجم بود و در آخرین دقیقه بازی دوم، برای اولین بار دروازه‌اش باز شد.

نتیجه صفر-صفر مقابل نیجریه و بعد صفر-صفر مقابل آرژانتین تا دقیقه ۹۲ نشان می‌داد که تیم کی‌روش تا چه حد در فاز دفاع مقاوم بود. این لیونل مسی بود که با یک شوت استثنایی از پشت محوطه جریمه، سرانجام دروازه ایران را باز کرد.
اما ایران در فاز حمله به اندازه کافی موثر نبود. ایران بهترین بازی خود را مقابل آرژانتین انجام داد و البته در فاز حمله هم مقابل این تیم بهتر و موثرتر کار کرد، تا مقابل نیجریه و بوسنی.

کی‌روش در این تورنمنت یک دفاع چپ کلاسیک و سرعتی داشت، یعنی پولادی. در سمت راست اما گزینه اصلی منتظری بود که پست تخصصی او دفاع میانی بود.

به این ترتیب ایران در حمله از چپ و جمع شدن در دفاع از سمت راست، به تعادلی مناسب رسیده بود. اما منتظری هم به شکلی متفاوت از پولادی در حملات ایران مشارکت داشت.

پاس‌های بلند قطری منتظری در نیمه دوم مقابل آرژانتین، که یکی از آن‌ها به دژاگه رسید و ایران تا آستانه زدن گل پیش رفت را به یاد بیاوریم.

کی‌روش در خط حمله گزینه‌های زیاد و متنوعی نداشت اما زمانبندی مناسب دژاگه در اضافه شدن به محوطه جریمه و نزدیک شدن به قوچان‌نژاد، به حملات ایران ویژگی برجسته‌ای داده بود.

ایران در بازی پایانی گروه مقابل بوسنی، به روشنی از نظر آمادگی جسمانی افت شدید کرده بود و نتوانست مقابل تیمی که ادین ژکو و پیانیچ ستارگان اصلی آن بودند، انسجام دفاعی دو بازی پیشین را نشان دهد و با نتیجه ۳ بر یک شکست خورد و از مسابقات کنار رفت.

چهار سال دیگر حضور کی‌روش در ایران و رشد فنی چندین بازیکن جوان مثل سردار آزمون، مهدی طارمی و علیرضا بیرانوند باعث شد ایران در آستانه جام جهانی ۲۰۱۸ اعتماد به نفس بالاتری نسبت به دوره پیشین داشته باشد و رسانه‌ها هم به رغم همگروهی تیم ملی با پرتغال و اسپانیا و مراکش، انتظار نتایج خوبی را داشته باشند.

ایران در آن تورنمنت هم با سیستم ۱-۴-۱-۴ بازی می‌کرد. طارمی را اغلب به عنوان بال چپ در زمین می‌دیدیم؛ اما بال چپی که در هنگام حمله به آزمون در مرکز خط حمله نزدیک می‌شد.

کی‌روش تا چند هفته پیش از شروع جام جهانی بارها تاکید کرد که: «بازیکنانی که از لیگ برتر ایران در تیم ملی حضور دارند، برای بازی در جام جهانی به اندازه کافی آماده نیستند» اما چند تا از آماده‌ترین بازیکنان ایران در جام جهانی، اتفاقا شاغل در لیگ ایران بودند. مهم‌ترین نمونه وحید امیری که به خصوص مقابل اسپانیا نمایشی به یادماندنی داشت.

کی‌روش پیش از جام جهانی با خط زدن نام جلال حسینی از فهرست نهایی، همه را غافلگیر کرد و در جام جهانی خط دفاع خود را با رامین رضائیان، روزبه چشمی(مجید حسینی)، مرتضی پورعلی‌گنجی و احسان حاج‌صفی تشکیل داد.

امید ابراهیمی، سعید عزت‌اللهی، وحید امیری و مسعود شجاعی گزینه‌های ترکیب ۳ نفره خط میانی بودند و علیرضا جهانبخش و طارمی هم مهره‌های اصلی برای بال راست و چپ به حساب می‌امدند.

نمایش ضعیف دفاعی ایران در نیمه اول بازی با مراکش که البته با دریافت گل همراه نشد، این نگرانی را ایجاد کرده بود که ایران مقابل حملات اسپانیا دچار مشکل شود اما در این بازی، ایران یکی از بهترین نمایش‌های دفاعی خود در دوران سرمربیگری کی‌روش را نشان داد.

ایران در این تورنمنت تیمی بود که از نظر فشردگی طولی و عرضی در استانداردی بالا بازی می‌کرد و این فشردگی مناسب، کار حریف برای ایجاد موقعیت گل را سخت می‌کرد.

در فاز حمله هم ایران شکل کارش بیشتر متمرکز بر توپ‌گیری از حریف و طراحی حمله سریع با حداقل تعداد پاس بود، تا متمرکز بر حمله کلاسیک و طراحی از عقب زمین.

کی‌روش در بازی اول مقابل مراکش سعید عزت‌اللهی را در اختیار نداشت و ابراهیمی جلوی ۴ مدافع ایران بازی می‌کرد.
ابراهیمی در شکل بازی دفاعی خود هم ذاتا هجومی است. یعنی تمایل به قطع توپ و حمله به توپ، پیش از رسیدن آن به بازیکن حریف دارد.

هرچند ابراهیمی در این بازی نمایش خوبی داشت اما با اضافه شدن عزت‌اللهی به ترکیب ایران از بازی دوم، با توجه به شکل بازی او که متمرکز بر پوشش فضاها و تقسیم بازی با پاس‌های کم‌ریسک از عقب زمین است، فرم بازی ایران به آنچه مطلوب کی‌روش است، نزدیک‌تر شد.

یکی از دلایل بهبود شکل دفاعی ایران در بازی با پرتغال و اسپانیا در مقایسه با بازی اول مقابل مراکش همین بود.
در فاز حمله طارمی و آزمون نفرات زیادی را پشتیان خود نمی‌دیدند.

در شکل بازی ایران مدافعان کناری چندان تا یک سوم دفاعی حریف نفوذ نمی‌کردند و حملات ایران هم متمرکز بر گرفتن توپ در نیمه حریف بود.

به این ترتیب طارمی و آزمون برای رسیدن به موقعیت زدن ضربه آخر مشکل داشتند اما از سوی دیگر این شکل بازی به دلیل تاکید کی‌روش روی حفظ برتری عددی در دفاع و البته فاز انتقال از حمله به دفاع بود.

داستان کار ایران در جام جهانی ۲۰۱۸ هم با یک برد، یک تساوی و یک شکست به پایان رسید اما در این دوره، ایران بیش از ۴ دوره پیشین، به صعود به مرحله حذفی نزدیک شد و اگر ضربه طارمی در دقایق پایانی سومین بازی مقابل پرتغال تبدیل به گل شده بود، برای نخستین بار ایران را در مراحل حذفی جام جهانی می‌دیدیم.