- نویسنده, بخش مانیتورینگ
- شغل, بی‌بی‌سی
منبع تصویر، PRESIDENT.UZ
رجب طیب اردوغان، رییس جمهور ترکیه در سفرش به ازبکستان در کنار سران عضو سازمان دولت‌های ترک، نوامبر ۲۰۲۲
در حالی که روسیه مشغول جنگ برای به دست آوردن کنترل بر اوکراین است، ترکیه هم فعالانه مشغول گسترش ردپای خود در بخشی دیگر از جمهوری سابق شوروی است که مسکو آن را حیاط خلوت خود می‌داند: آسیای میانه.
از زمان حمله روسیه به اوکراین در فوریه، آنکارا به دنبال عمیق‌تر کردن ارتباطاتش با مقام‌های عالی‌رتبه سیاسی پنج کشور آسیای میانه از طریق ارائه پروژه‌های زیرساختی مشترک بوده است. ترکیه همچنین به عنوان یکی از اعضای ناتو، فروش تسلیحات به منطقه را افزایش داده است از جمله به کشورهایی که عضو سازمان پیمان امنیت جمعی تحت فرماندهی مسکو هستند.
کشورهای منطقه در مقابل از این رویکرد آنکارا استقبال کرده‌اند؛ با این امید که افزایش حضور ترکیه منجر به کاهش وابستگی‌شان به روسیه و همچنین چین شود. قزاقستان و ترکمنستان از تولید‌کنندگان نفت و گاز در منطقه با ترکیه مشغول همکاری هستند تا یک مسیر صادرات انرژی جایگزین را برای دور زدن روسیه گسترش دهند. سایر کشورها از جمله ازبکستان، از آنکارا خواسته‌اند سرمایه‌گذاری و تجارت با این کشور را توسعه دهد.
همزمان رسانه‌های روسیه با دقت حرکات ترکیه در آسیای میانه را زیر نظر دارند. رسانه‌های حامی کرملین درباره توان ترکیه در به چالش‌کشیدن تسلط روسیه در منطقه شک و تردید دارند اما در عین حال درباره «بازی‌های نوعثمانی‌گری» آنکارا در آسیای میانه هشدار می‌دهند.
تماس‌های سیاسی
گرچه ترکیه چندین سال است به دنبال تقویت روابط با ملل ترک‌زبان آسیای میانه بوده اما تغییرات ژئوپلیتیک که جنگ اوکراین به همراه آورده، فرصت و انگیزه تازه‌ای برای آنکارا ایجاد کرده است.
از زمان آغاز جنگ اوکراین و روسیه در فوریه، رجب‌طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه سه مرتبه از آسیای میانه دیدار کرده است. او به ازبکستان، پرجمعیت‌ترین کشور منطقه دو بار سفر کرده؛ یک مرتبه در دیدار رسمی در ۲۹ و ۳۰ مارس امسال و بار دیگر برای شرکت در اجلاس سازمان دولت‌های ترک در ۱۰ و ۱۱ نوامبر. او همچنین در ۱۳ اکتبر برای شرکت در کنفرانس تعامل و اعتمادسازی در آسیا به پایتخت بزرگ‌ترین کشور آسیای میانه یعنی قزاقستان رفت.
مولود چاووش‌اوغلو، وزیر خارجه ترکیه هم در ماه مارس در سفری منطقه‌ای به پنج کشور آسیای میانه با همتایان خود دیدار کرد.
قاسم جومارت توقایف، رییس‌جمهور قزاقستان و صدر جباروف، رییس‌جمهور قرقیزستان هم برای گفت‌وگو در ۱۰ مه و ۲۹ سپتامبر به ترکیه رفتند.
چندین دیدار دیگر هم میان مقام‌های رده پایین‌تر دولتی ترکیه و کشورهای منطقه برگزار شده است.
تجارت و سرمایه‌گذاری محور اصلی گفت‌وگوها در دیدار سران ترکیه و کشورهای آسیای میانه بوده است. ترکیه و ازبکستان ماه مارس در جریان سفر اردوغان به تاشکند ۹ توافق‌نامه امضا کردند که یکی از نتایج آن افزایش حجم تجارت از ۳.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ به ۱۰ میلیارد دلار در آینده نزدیک بوده است. در ماه مه ۲۰۲۲ قاسم جومارت توقایف، رییس‌جمهور قزاقستان در جریان سفرش به ترکیه ۱۵ قرارداد دوجانبه امضا کرد. آستانه و آنکارا در پایان آن سفر اعلام کردند که به توافق رسیده‌اند تا «همکاری استراتژیک» خود را گسترش دهند.
به جز دیدارهای دوجانبه، سران ترکیه و آسیای میانه از اجلاس سازمان کشورهای ترک بهره بردند تا روابط خود را توسعه دهند. آنکارا سازمان کشورهای ترک را به عنوان «یک ضرورت استراتژیک جدید» می‌بیند و تقویت می‌کند.
شوکت میرضیایف، رییس جمهور ازبکستان، در سخنرانی اجلاس کشورهای ترک در ۱۱ نوامبر خواستار «یک تغییر رادیکال» در زمینه تجارت و پیوندهای اقتصادی ملل ترکی از جمله ترکیه شد که بنیادش تضمین تجارت آزاد و سرمایه‌گذاری متقابل است. او با اشاره به جنگ اوکراین همچنین بر ضرورت تامین «امنیت کلی کشورهای ترک» تاکید کرد.
قاسم جومارت توقایف، رییس‌جمهور قزاقستان بارها درباره نیاز به توسعه حمل و نقل هوایی با ترکیه تاکید کرده است. او ۱۲ اکتبر در آستانه در گفت‌وگو با رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه، بر مسیر بین‌المللی حمل و نقلی بینا خزری به عنوان پروژه کلیدی در این زمینه تاکید کرد.
مسیرهای تجارت و تامین انرژی
از آغاز جنگ اوکراین مسیر بینا خزر بخش مهمی از برنامه همکاری ترکیه و آسیای مرکزی بوده است چون به کشورهای محصور در خشکی این منطقه اجازه می‌دهد راه‌های صادرات انرژی خود را از مسیری جز روسیه تحت تحریم، پی بگیرند. این مسیر که کریدور آسیای مرکزی هم خوانده می‌شود، چین را از طریق قزاقستان، دریای خزر، جمهوری آذربایجان و گرجستان به ترکیه و اروپا وصل می‌کند.
قزاقستان برای افزایش ظرفیت مسیر حمل و نقل و اتصال بندرهای واقع در دریای خزر به دریای سیاه در حال گفت‌وگو با ترکیه و آذربایجان بوده است. اوایل ماه نوامبر میلادی معلوم شد که سه کشور به توافق رسیدند که از ژانویه ۲۰۲۳ با احداث یک خط لوله ذخایر نفت قزاقستان را از طریق باکو پایتخت آذربایجان به بندر جیحان در ترکیه برسانند.
آنکارا در مذاکره با ترکمنستان، کشور حاشیه دریای خزر که چهارمین ذخایر گاز طبیعی جهان را دارد، ایده ارسال گاز طبیعی از آسیای میانه به اروپا را احیا کرد.
در ۱۹ نوامبر، مصطفی شنتوپ، رییس مجلس ترکیه، به قربانقلی بردی‌محمد‌اف، رییس مجلس ترکمنستان در عشق‌آباد گفت که کشورش «آماده است گاز طبیعی ترکمنستان را به اروپا برساند.» این نماینده مجلس ترکیه اما توضیح نداد که چطور قرار است گاز ترکمنستان که در حال حاضر به روسیه و چین صادر می‌شود، در نبود خط لوله مورد نیاز از طریق دریای خزر به اروپا فرستاده شود. مدت‌هاست که ایده صادرات گاز ترکمنستان به اروپا از طریق کریدور آسیای مرکزی مورد بحث بوده است. هدف از این پروژه بلندپروازانه ارسال گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان است تا از طریق خط لوله گاز جنوبی و به واسطه ترکیه به جنوب شرق اروپا برسد.
مسیرهای جدید از خاک ایران
ترکیه، قزاقستان و ازبکستان همچنین به دنبال یافتن مسیرهای زمینی جدید هستند که از خاک ایران بگذرد. خبرگزاری قزاقستان امروز، در ماه ژوئن گزارش داد که یک مسیر ریلی میان قزاقستان با ترکیه از طریق ترکمنستان و ایران احداث شده است. در ۵ دسامبر امسال اولین محموله ریلی با عبور از این کشورها از ترکیه به ازبکستان رسید.
ترکیه پیش‌تر بر روی ساخت یک فرودگاه بین‌المللی در پایتخت ترکمنستان و همچنین بازسازی بندر ترکمن‌باشی سرمایه‌گذاری کرده بود. هلدینگ ترکیه‌ای فرودگاه‌های تاو در سال ۲۰۲۰ مالک اصلی فرودگاه شهر آلماتی قزاقستان شده بود.
روابط نظامی
پهپادهای ساخت ترکیه که در سال ۲۰۲۰ در جنگ قره‌باغ کوهستانی و سپس در اوکراین استفاده شد، توجه کشورهای آسیای میانه را هم جلب کرده است.
به گزارش خبرگزاری روسی ریانووستی، اول در جریان یک رژه نظامی در سپتامبر ۲۰۲۱ توجه ترکمنستان به پهپادهای بیرقدار تی‌بی۲ ساخت ترکیه جلب شد. مقام‌های قرقیزستان هم در ۱۸ دسامبر همان سال اعلام کردند که پهپادهای بیرقدار را در راستای تقویت امنیت در مرزهای مخدوش با تاجیکستان از ترکیه خریداری کرده‌اند. قرقیزستان چند ماه قبل از ساخت پایگاه هوایی پهپادهای نظامی، در ژوئن امسال میزبان گروهی از «کارشناسان هواپیماهای بدون سرنشین» وزارت کشور ترکیه بود. شبکه خبری ازدا ۲۹ آوریل امسال به نقل از یک دیپلمات اعلام کرد تاجیکستان هم پهپادهای بیرقدار را از ترکیه خریداری کرده است. مقام‌های قزاقستان هم در ماه مه اعلام کردند با سازمان هوانوردی ترکیه قراردادی را برای احداث کارخانه پهپادهای آنکا در کشورهای آسیای میانه امضا کرده‌اند.
حضور نظامی ترکیه در منطقه محدود به فروش پهپادهای ساخت این کشور نیست. در ماه مه، ترکیه معاهده دوجانبه‌ای را با قزاقستان برای تبادل اطلاعات محرمانه نظامی امضا کرد. قرارداد دیگری هم با وزارت دفاع ازبکستان در ۲۴ نوامبر امضا شد که محور آن همکاری در زمینه آموزش‌های نظامی و دفاعی و تامین تسلیحات بود.
ترکیه همچنین از دیرباز شریک آموزش‌های دفاعی نیروهای مسلح ۵ کشور آسیای میانه بوده است.
واکنش رسانه‌های روسیه: «ترکیه به دنبال سرزمین توران»
روسیه که بزرگ‌ترین شریک نظامی کشورهای آسیای میانه است، در سکوت تحرکات نظامی و افزایش حضور ترکیه در این منطقه را زیر نظر دارد.
رسانه‌های روسیه در گزارش‌های خود از روابط ترکیه و کشورهای آسیای میانه به طور عمده درباره توانایی ترکیه در غلبه بر تسلط روسیه و همچنین چین در منطقه دچار شک و تردید هستند.
در همین حال رسانه‌های روسیه چندین مقاله و تحلیل منتشر کرده‌اند که در آنها ترکیه متهم شده سعی دارد نفوذ ژئوپلتیکی خود را تحت لوای احیای پیوندهای فرهنگی با شهروندان ترک آسیای میانه، گسترش دهد. انتقادها بیشتر متوجه سازمان دولت‌های ترک است که به عنوان بازوی اصلی جنگ نرم آنکارا از آن یاد می‌شود.
ولادیمیر آواتکوف، کارشناس علوم سیاسی در روسیه ۲۰ نوامبر به وبسایت ایزوستیا، یکی از روزنامه‌های پرتیراژ روسیه گفت: «آنکارا دارد با ایجاد تاریخ مشترک حول ترکیه، ایجاد الفبای ترکی و میراث فرهنگی مشترک با محوریت خودش، ‘ترکیه‌ای’ را در سطوح مختلف جایگزین ‘ترکی’ [قوم ترک] می‌کند. همانطور که در همکاری‌های علمی و تجاری و حمل و نقل و انرژی هم همین را دنبال می‌کند.»
یکی دیگر از روزنامه‌های اصلی روسیه به نام ترود هم ۲۹ نوامبر نوشت که گسترش پان‌ترکیسم، پروژه کلیدی آنکارا با هدف ایجاد یک نیروی نظامی مشترک در «توران بزرگ» است. روزنامه عامه و پرخواننده کومسومولسکایا پراودا هم ۲۷ نوامبر به کشورهای آسیای مرکزی درباره خطرات عضویت در سازمان کشورهای ترک هشدار داد و اضافه کرد روسیه بر خلاف ترکیه در تلاش نیست «کسی را بر خلاف اراده خود به جایی متمایل کند».
اندری گرزین، در مصاحبه با وبسایت خبری دولتی پرطرفدار لنتا در ۳۰ مارس گفته بود که «بازی‌های نوعثمانی‌گری» اردوغان، نباید بیش از اندازه جدی گرفته شود. او با اشاره به شورش‌های ضد حکومتی در قزاقستان که آستانه برای مهار آن از روسیه کمک خواسته بود، تاکید کرد ترکیه نمی‌تواند جای روسیه را به عنوان متحد اصلی کشورهای آسیای میانه بگیرد.
گرزین گفت: «آن زمان حتی به فکر معتصب‌ترین دنباله‌روهای پان‌ترکیسم در قزاقستان هم نرسید که برای مهار بحران از ترکیه کمک بگیرند. لحظه ناب واقعیت نشان داد که پان ترکیسم فقط تا یک حد محدود، به درد می‌خورد.»
