سناء الخوری، خبرنگار امور مذهبی بی‌بی‌سی عربی
منبع تصویر، ALI AL-SAADI/AFP
تصویری از آیت‌الله کاظم حائری در دست یک شرکت‌کننده راهپیمایی روز قدس در بغداد – ۲۰۱۴
تازه‌ترین جرقه خشونت در عراق بعد از آن شعله‌ور شد که مقتدی صدر، روحانی شیعه و رهبر جریان صدر اعلام کرد که از سیاست کناره‌گیری می‌کند. این تصمیم مقتدی صدر بعد از آن اعلام شد که آیت‌الله کاظم حائری، مرجع تقلید شیعیان، در بیانیه‌ای کم‌سابقه از مرجعیت کناره‌گیری کرد. کاظم حائری کیست و چه نسبتی با صدر دارد؟
سجاد جیاد، پژوهشگر «بنیاد قرن» در آمریکا می‌گوید بازنشستگی یا کناره‌گیری یک مرجع مذهبی شیعه امری غیرمعمول است و تاریخ معاصر شاهد چنین اقدامی نبوده است. به گفته آقای جیاد «مراجعی هستند که فعالیت خود را کاهش می‌دهند یا صدور احکام شرعی را متوقف می‌کنند اما در پنجاه-شصت سال گذشته نشنیده‌ایم که مرجعی برای کناره‌گیری خود بیانیه صادر کند».
بیانیه آیت‌الله حائری که روز ۲۸ اوت (شش شهریور) صادر شد، حاوی نکات قابل توجهی بود. او گفت که به دلیل کهولت سن و بیماری قادر به ادامه کار خود به عنوان مرجع نیست و از پیروانش خواست که از آیت‌الله علی خامنه‌ای پیروی کنند. آقای حائری با انتقاد از مقتدی صدر او را «فاقد اجتهاد» خواند و گفت صلاحیت رهبری دینی ندارد.
مارسین الشمری، پژوهشگر عراقی در دانشگاه هاروارد می‌گوید «اعلام بازنشستگی مراجع به دلیل کهولت سن غیرعادی است. موقعیت اجتهاد به مرجع اجازه می‌دهد که با گرد هم آوردن پیروان خود دفاتری باز کند و از طلاب حمایت کند. معمولا مراجع همراهی فرزندان و شاگردان خود را دارند که امور روزمره دفاتر را بر عهده می‌گیرند. بنابراین سن مانع از انجام وظایف مرجع نمی‌شود. مثلا مرجع بلندپایه‌ای مانند آیت‌الله سیستانی ۹۳ سال دارد و همچنان کارش را ادامه می‌دهد.»
سجاد جیاد به روابط نزدیک و شخصی کاظم حائری با آیت‌الله محمد صادق صدر، پدر مقتدی اشاره می‌کند که به پیروانش توصیه کرده بود بعد از مرگ او از آیت‌الله حائری تقلید کنند و این روحانی را «اعلم» بعد از خود خوانده بود. آقای جیاد می‌گوید با این توصیفات کناره‌گیری آقای حائری ضربه‌ای به مقتدی صدر بود.
پدر مقتدی صدر سال ۱۹۹۹ همراه با دو پسرش ترور شد و کاظم حائری جای او را به عنوان مرجع تقلید پیروانش گرفت. مقتدی از زمانی که وارد سیاست شده هیچگاه برای مرجعیت مطرح نبوده چون چنین مقامی مستلزم کسب شرایط علمی و فقهی ویژه‌ای است.
منبع تصویر، BENJAMIN LOWY/ GETTY IMAGES
پوستر محمد صادق صدر، پدر مقتدی صدر روی دیواری در شهرک صدر – ۲۰۰۸
جایگاه حائری در مرجعیت شیعه چیست؟
آن طور که مشهور است در میان رهبران مذهبی شیعه سلسله مراتب رسمی وجود ندارد، بلکه جایگاه هر مرجعی با توجه به تعداد مقلدان و دستاوردهای علمی او تعیین می‌شود. مراجع شیعه غالبا از حوزه‌های علمیه قم یا نجف فارغ‌التحصیل شده‌اند و سال‌ها در این مراکز تحصیل و تدریس کرده‌اند.
عالمان دینی زمانی نقش مرجعیت می‌گیرند که بنا بر گواهی همکارانشان و مراجع دیگر پیشرفت علمی لازم را کرده باشند و توانایی استنباط احکام شرعی را داشته باشند. در چنین شرایطی افراد متدین می‌توانند از او به عنوان مرجع دینی تقلید کنند و در امور مذهبی و زندگی نظرش را جویا شوند.
سجاد جیاد می‌گوید «مرجع دینی برای کسب مرجعیت یا تایید مشروعیت آن نیازی به وابستگی به حکومت یا نهادهای رسمی ندارد. در هزار سال گذشته شیعیان مراجع بسیاری داشته‌اند و شاید در طول یک سال پنجاه یا شصت مرجع پدیدار شوند. اما بسیاری از آنها مراجع محلی با تعداد محدودی مقلد هستند که مثلا در شهر محل زندگی‌شان به عنوان مرجع شناخته می‌شوند. مراجعی هم هستند مانند آیت‌الله سیستانی که در سطح جهانی مقلد دارند.»
مارسین الشمری می‌گوید «مراجعی مانند سیستانی یا خامنه‌ای، با توجه به تعداد مقلدین یا طلابی که در حوزه، شاگردشان بوده‌اند و همین طور گستردگی شبکه‌شان، جایگاه شاخص‌تری دارند. حائری مرجعی است که به درجه اجتهاد رسیده و مریدان و مدارسی دارد، اما از مراجع خیلی معروف نیست و مقلدان زیادی هم ندارد.»
از مراجع مهمی که در قید حیات هستند می‌توان به آقایان سیستانی در نجف، خامنه‌ای در تهران و وحید خراسانی و صادق شیرازی در قم اشاره کرد. روح‌الله خمینی، ابوالقاسم خویی، محمد سعید حکیم، محمدباقر حکیم، محمد حسین فضل‌الله، محمدباقر صدر و محمدصادق صدر از مراجع مهم معاصر بودند که درگذشته‌اند.
موقعیت حائری در میان صدری‌ها چیست؟
کاظم حائری سابقه‌ای طولانی و تاریخی در فعالیت‌های سیاسی خانواده صدر دارد و از جمله مراجع شیعه است که اواخر دهه هفتاد میلادی از نجف به ایران مهاجرت کرد.
آقای حائری سال ۱۳۱۷ خورشیدی در کربلا زاده شد و به نوشته سایت رسمی او از میان پنج برادرش، دو تن از آنها در زندان‌های حکومت بعث عراق کشته شدند.
در کودکی همراه پدرش به نجف رفت و در سن ۲۲ سالگی با دخترعمویش ازدواج کرد که با او چهار فرزند دارد.
سایت رسمی او می‌گوید خواندن و نوشتن و قرآن را نزد مادر و سپس پدرش آموخت و در سن ۱۷ سالگی در جلسات درس آیت‌الله شاهرودی، از مراجع وقت حاضر شد.
کاظم حائری سال‌ها نزد آیت‌الله شاهرودی تحصیل کرد و بعد از ملاقات با محمدباقر صدر شاگرد او شد که به نوشته وب‌سایتش «تغییری در زندگی علمی او ایجاد کرد و در نوشتن کتاب “مبانی منطقی استقرا” که نمایانگر اوج ساختار سلسله مراتبی تفکر استادش بود، به او کمک کرد».
بعد از مهاجرت به قم نقش برجسته‌ای در تدریس علوم حوزوی داشت و مدرسه‌ای برای تحصیل جوانان عراقی تاسیس کرد و نام استادش، محمد باقر صدر را بر آن نهاد.
کاظم حائری در تاسیس «حزب الدعوه» و فعالیت‌های سیاسی تاثیرگذار محمدباقر صدر در عراق او را همراهی کرد. در دوران تبعید، فقیه هواداران حزب الدعوه در سوریه و ایران بود، اما به گفته سجاد جیاد در نهایت «فعالیت سیاسی را رها کرد و به سراغ تدریس رفت».
او در حوزه همکار محمدصادق صدر، پدر مقتدی صدر بود که همان طور که پیشتر گفته شد، آقای حائری را به عنوان مرجع دینی بعد از خود معرفی کرد.
صدرِ پدر در مصاحبه‌ای گفته بود «نظر من این است که بعد از مرگ من آیت‌الله العظمی کاظم حائری اعلم بی قید و شرط است.»
منبع تصویر، KAZEMALHAERI/TELEGRAM
عکسی که سال گذشته از آیت‌الله حائری منتشر شد
کاظم حائری به مخالفت با حکومت صدام حسین شهرت داشت و به نوشته سایت او «با توصیه‌ها و فتاوی حکیمانه خود در کتاب “دلیل المجاهد” برای حمایت از جنبش مردمی عراق و مجاهدان صالح آن تلاش کرد».
از جمله مواضع جنجالی او بعد از حمله به عراق بیانیه‌ای بود که در آن خواهان «ریختن خون نمادهای بعثی‌ها در عراق» شد. او پیش‌نویسی هم برای قانون اساسی «جمهوری اسلامی عراق» ارائه کرد.
رابطه مقتدی صدر با کاظم حائری، پیش از بیانیه کناره‌گیری او از مرجعیت -که عدم صلاحیت مقتدی صدر هم از آن تفسیر می‌شود- فراز و نشیب‌های زیادی داشت.
مارسین الشمری می‌گوید «رابطه حائری و صدر در ابتدا بسیار خوب بود؛ زمانی که مقتدی دوره کوتاهی در قم شاگرد او بود. اما بعد از آن که آمریکایی‌ها عراق را اشغال کردند و حائری با فعالیت‌های صدر در سپاه مهدی و ورود تمام قد او به سیاست مخالفت کرد، روابطشان بد شد.»
رابطه این دو نفر بعد از سال ۲۰۰۸ و زمانی که آقای حائری از درگیری مقتدی صدر با دولت نوری مالکی، نخست وزیر وقت، انتقاد کرد تقریبا به طور کامل قطع شد.
بازنشستگی حائری چه تاثیری بر جریان صدر می‌گذارد؟
با این که رابطه صدر و حائری سال‌هاست که قطع شده، اما بیانیه آقای حائری که در آن به دانش و معلومات دینی مقتدی حمله کرده، تاثیرش را بر مقتدی صدر گذاشت؛ هر چند که او هرگز صحبتی از تصدی نقش مرجعیت نکرده بود.
مارسین الشمری و سجاد جیاد هر دو توافق دارند که اکثر کسانی که در جریان صدر از آیت‌الله حائری تقلید می‌کنند، از نسل قدیم هستند و در واقع هم‌دوره پدر مقتدی بودند.
جیاد می‌گوید «اکثریت جریان صدر را جوانانی تشکیل می‌دهند که آقای حائری را نمی‌شناسند و از هیچ مرجعی تقلید نمی‌کنند، نه آیت‌الله سیستانی و نه هیچ فرد دیگری. آنها در تمام امور خود پیرو مقتدی صدر هستند.»
خانم الشمری معتقد است که توصیه آیت‌الله حائری به پیروی از آقای خامنه‌ای «تنها بر گروه کوچکی تاثیر دارد که که مقید به قواعد شرعی هستند و کلام او را جدی می‌گیرند، کسانی که از نسل پیروان محمد صادق صدر هستند. اما اکثریت جریان صدر جوانانی هستند که رویکرد ضد ایرانی دارند و تقلید از مرجعی که سیاست ایران را رهبری می‌کند، برایشان دشوار است».
به باور مارسین الشمری بازنشستگی آقای حائری ممکن است خلأ مرجعیت در صفوف جریان صدر ایجاد کند اما این «قابل انتظار است چون وابستگی صدری‌ها به هر گونه مرجعیتی ضعیف است و دلبستگی آنها به مقتدی صدر از هر چیز دیگری قوی‌تر است».
