گلشیفته فراهانی، جشنواره برلین و دردسرهای بی‌پایان جمهوری اسلامی با سینما

گلشیفته فراهانی سرشناس‌ترین بازیگر سینمای ایران است که به شکل فعالانه‌ای به صف مخالفان جمهوری اسلامی پیوسته و به صراحت از انقلاب و سرنگونی این حکومت دفاع می‌کند.

او که فرزند بهزاد فراهانی، بازیگر و کارگردان تئاتر و سینما است، از نوجوانی و با بازی در فیلم «درخت گلابی» ساخته داریوش مهرجویی در سال ۱۳۷۶ مشهور شد و طی دو دهه در حدود ۲۰ فیلم سینمایی در داخل ایران مقابل دوربین رفت. تا این که بازی‌اش در فیلم «یک مشت دروغ» ساخته ریدلی اسکات و محصول سال ۲۰۰۸ چنان بر مسئولان فرهنگی و امنیتی دولت محمود احمدی‌نژاد گران آمد که بعد از فشارهای فزاینده حکومت، از ایران مهاجرت کرد.

طی سال‌های بعد از انقلاب ۵۷ بازیگران زن زیادی از ایران رفتند، اما هیچ‌کدام مانند گلشیفته فراهانی در خارج از ایران موفق نبودند. او ۱۵ سال بعد از خروج از ایران، حالا در فرانسه بازیگری مشهور و تثبیت شده است و به‌علاوه، تجربه همکاری با چهره‌های بین‌المللی مشهور مانند جیم جارموش و جان استوارت و حضور در پروژه‌های سینمایی و تلویزیونی بزرگ هالیوود را به کارنامه‌اش افزوده است.

حضور در هیات داوری جشنواره فیلم برلین جدیدترین موفقیت او به عنوان سینماگر است که همزمان شده با تحولات مهم ایران بعد از پنج ماه اعتراض‌های سراسری و ادامه‌دار داخل کشور. حالا به سختی می‌توان تشخیص داد جنبه فرهنگی و سینمایی داوری او در برلیناله مهم‌تر است یا بازتاب‌های سیاسی و رسانه‌ای این اتفاق. آن هم به فاصله کوتاهی بعد از برگزاری نشست دانشگاه جرج تاون که به عنوان نقطه عطفی در اتحاد اشخاص مشهور اپوزیسیون جمهوری اسلامی بعد از اعتراض‌های اخیر از آن یاد می‌شود.

جنبه غیرسینمایی داوری گلشیفته فراهانی در جشنواره فیلم برلین با تصمیم دیگری از سوی برگزار کنندگان این رویداد مهم سینمایی تقویت شده است. این جشنواره روز ۲۹ دی اعلام کرد در دوره هفتاد و سوم خود به نمایندگان بخش حکومتی سینمای ایران اجازه حضور نخواهد داد. این محدودیت حتی شامل افراد و رسانه‌هایی شد که به گفته برگزار کنندگان جشنواره «حامی» جمهوری اسلامی هستند.

این تصمیم در واکنش به وقایع داخل ایران گرفته شد و از آن جهت اهمیت دارد که علاوه بر بخش‌های متنوع رقابتی و غیررقابتی جشنواره برلین، بازار فیلم معتبر و بزرگی هم در حاشیه آن برگزار می‌شود و نهادهایی مانند بنیاد سینمایی فارابی و دیگر زیرمجموعه‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در کنار نهادهایی مانند حوزه هنری یا صداوسیما هم با حضور در این بازار برای محصولات خود بازاریابی می‌کردند یا فیلم‌های عرضه شده را بررسی می‌کردند.

فیلم‌هایی که برای حضور در بخش بین‌المللی جشنواره‌هایی مانند فجر در ایران انتخاب می‌شوند یا از تلویزیون ایران پخش می‌شوند، اغلب حاصل حضور نمایندگان نهادهای فرهنگی حکومتی ایران در بازار جشنواره‌هایی مانند برلین و کن است و بخصوص بنیاد فارابی سال‌ها با این جشنواره‌ها تبادل فرهنگی داشته است.

یک روز پیش از آغاز جشنواره برلین، رسانه‌های داخل ایران گزارش دادند اداره کل تامین و رسانه بین‌الملل سازمان صداوسیما نامه‌ای به برگزار کنندگان برلیناله ارسال کرد و به رویکرد «سیاست‌زده و کوته‌نظرانه» بازار فیلم اروپایی برلین (EFM) که همزمان با جشنواره فیلم برلین برگزار می‌شود، به شکل رسمی اعتراض کرده است.

از سوی دیگر، جشنواره برلین در دو دهه اخیر نقش غیرقابل انکاری در تقدیر از محصولات سینمای ایران داشته و حتی شهرت جهانی اصغر فرهادی به عنوان مهم‌ترین چهره جهانی سینمای ایران با نمایش فیلم‌های «درباره الی» و «جدایی نادر از سیمین» در همین جشنواره آغاز شد.

به شکل موازی، مهم‌ترین فیلمسازان منتقد جمهوری اسلامی شامل جعفر پناهی و محمد رسول‌اف در همین مدت مهم‌ترین جوایز جشنواره برلین را گرفتند، اما به نظر می‌رسد موضع سیاستگذاران برلیناله که از آن جشنواره‌ای با رویکرد سیاسی و علاقه‌مند به آثار اجتماعی-سیاسی کشورهای مختلف شناخته می‌شود، به شکل کامل به ضرر حکومت ایران و به سمت معترضان چرخیده است.

اما این تصمیم مانع از حضور فیلمسازان ایرانی در هفتاد و سومین دوره جشنواره برلین نشده و در غیاب فیلم‌هایی که در فضای رسمی و تحت نظارت دولت ایران ساخته می‌شوند، مجموعه‌ای از فیلم‌های مستقل کارگردانان ایرانی در تبعید یا مهاجر در بخش‌های مختلف برلیناله -به جز بخش مسابقه اصلی- روی پرده می‌روند.

امسال در اتفاقی کم‌سابقه، مهران تمدن فیلمساز ایرانی فیلمساز ۵۱ ساله ایرانی مهاجر دو فیلم در دو بخش متفاوت برلیناله ۷۳ دارد؛ «جایی که خدا نیست» در بخش فروم و «بزرگ‌ترین دشمن من» با بازی زر امیرابراهیمی در بخش رقابتی مواجهه. این اتفاق بعد از انقلاب ۵۷ سابقه ندارد و پیش از انقلاب هم فقط در یک دوره سهراب شهید ثالث فیلمساز فقید ایرانی با دو فیلم در جشنواره برلین حضور داشت.

حضور فیلمی با بازی زر امیرابراهیمی یادآور اتفاقی است که چند ماه پیش در جشنواره فیلم کن رخ داد و «عنکبوت مقدس» در بخش مسابقه رسمی آن جشنواره حاضر شد و جایزه بهترین بازیگر زن را برای خانم امیرابراهیمی به همراه داشت. تقدیر از آن فیلم که خارج از ایران ساخته شده بود و به ماجرای قتل‌های زنجیره‌ای سعید حنایی در مشهد در اواخر دهه ۱۳۷۰ می‌پرداخت، خشم مسئولان فرهنگی و رسانه‌های نزدیک به حکومت ایران را برانگیخت و کوشیدند آن را توهین به «مقدسات» و بخصوص امام هشتم شیعیان بدانند.

دیگر فیلمساز ایرانی مقیم اروپا میلاد عالمی است که فیلم جدیدش «دشمن» با بازی پیمان معادی در بخش پانورامای جشنواره برلین امسال حاضر است. فیلم «آژیر» ساخته سپیده فارسی هم در بخش پانوراما به نمایش درمی‌آید و همچنین فیلم مستند «هفت زمستان در تهران» درباره زندگی و اعدام شدن ریحانه جباری ساخته یک فیلمساز آلمانی در بخش چشم‌انداز سینمای آلمان روی پرده می‌رود.

حضور پررنگ فیلم‌هایی که کارگردانان ایرانی خارج از مرزهای ایران می‌سازند، خبر خوبی برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سایر دستگاه‌های فرهنگی جمهوری اسلامی نیست. آنها به مدت چهار دهه به شکل نسبی موفق شده بودند محصولات تولید شده تحت سانسور حکومتی را آینه‌ای از جامعه ایران معرفی کنند و اگر رویکرد جدید جشنواره برلین به سایر رویدادهای مهم سینمایی اروپا سرایت کند، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای فرهنگی-سیاسی حکومت ایران از دست می‌رود.

نقش سینماگرانی مانند گلشیفته فراهانی در این زمینه اهمیت مضاعفی می‌یابد. آنها به عنوان نمایندگان تفکر اعتراضی درون ایران، از یک سو محدودیت سینماگران داخل ایران را ندارند و جمهوری اسلامی نمی‌تواند با اقدام‌هایی مانند ممنوعیت از فعالیت، احضار یا زندان آنها را مهار کند و از سوی دیگر به عنوان هنرمند، مقبولیت قابل توجهی نزد رسانه‌ها و سینمادوستان حاضر در جشنواره‌ها دارند.

جنبشی که با شعار «زن، زندگی، آزادی» در دنیا شهرت یافته است، همراهی و حمایت سینماگران و روشنفکران معروف دنیا -بخصوص زنان مشهور- را به دست آورده است. چهره‌هایی مانند گلشیفته فراهانی و نازنین بنیادی به عنوان هنرمندان ایرانی حاضر در شورایی که قصد گذر از جمهوری اسلامی را دارند، وقتی در رویدادهای سینمایی شرکت می‌کنند، توجه رسانه‌های بیشتری را به تحولات درون ایران جلب می‌کنند.

سخنان گلشیفته فراهانی در روز اول برگزاری جشنواره برلین کمتر از یک هفته بعد از پایان جشنواره فیلم فجر بازتاب یافته است؛ مهم‌ترین رویداد سینمایی حکومتی ایران که از ابتدا تا پایان با مشکل «تحریم» سینماگران داخلی و خارجی مواجه بود و مراسم اختتامیه‌اش مانند بیشتر نشست‌های رسانه‌ای بعد از نمایش فیلم‌ها خالی از چهره‌های مشهور سینمای ایران بود و با تقسیم جوایز بین فیلم‌های ارگان‌ها و نهادهای دولتی به پایان رسید.

بعد از ده روز دست و پنجه نرم کردن با اخبار مربوط به تحریم جشنواره فجر، حالا مسئولان فرهنگی جمهوری اسلامی و رسانه‌های وابسته‌اش باید به مدت ده روز با حضور یکی از مشهورترین حامیان جنبش اعتراضی ۱۴۰۱ و کارگردانان ایرانی خارج از مرزها در یکی از مهم‌ترین جشنواره‌های سینمایی دنیا و بازتاب مواضع آنها مواجه شوند.

به نظر می‌رسد دردسرهای حکومت ایران با سینما که انتشار مداوم اخبار برخورد امنیتی و قضایی با بازیگران و فیلمسازان معترض داخلی و حمایت سینماگران خارجی از جنبش «زن، زندگی، آزادی» تشدیدش می‌کرد، پنج ماه بعد از آغاز اعتراض‌ها در ایران همچنان ادامه خواهد داشت.