یک سال از آغاز جنبش مهسا گذشت؛ بررسی زوایای ناگفته آنچه گذشت در وب‌سایت بی‌بی‌سی فارسی

با اوج گرفتن اعتراض‌های جنبش مهسا، برخی از مخالفان پیش‌بینی کردند که از عمر حکومت جمهوری اسلامی مدت زمان زیادی باقی نمانده و فروپاشی این نظام سیاسی، نزدیک است. حسین باستانی در مقاله‌ای مفصل به بررسی انتقادی چند نگاه متفاوت به «براندازی» پرداخت؛ نگاه‌هایی که هر کدام با تکیه بر نمونه‌های تاریخی، روش و نتیجه‌ای خاص را پیش‌بینی می‌کنند.

در یک سال گذشته حجم کم‌سابقه‌ای از سرودها و آهنگ‌های انقلابی منتشر شدند؛ آهنگ‌هایی که در آن‌ها مضامین اعتراضی، یادآوری کشته‌شدگان، حقوق زنان و تبعیض‌های گوناگون رایج در ایران شنیده می‌شدند. در آستانه سالگرد کشته شدن مهسا، از تعدادی از زنان خواننده درخواست کردیم که از میان مجموع آهنگ‌هایی که منتشر شده‌اند، یک قطعه را به عنوان ترانه برگزیده انتخاب کنند. در مجموعه مطالب این بخش، این خواننده‌ها دلایل خود را برای انتخابشان شرح دادند و همچنین از عمق سانسور زنان در موسیقی ایران در ۴۰ سال گذشته سخن گفتند. این مطالب توسط حسام گرشاسبی، روزنامه‌نگار باسابقه حوزه موسیقی تهیه شدند و انتشارشان همچنان ادامه دارد:

یکی از نخستین گروه‌هایی که به شکلی جدی به مبارزه با حجاب اجباری پیوستند و از معترضان حمایت کردند، سینماگران و به طور مشخص، زنان بازیگر بودند. آن‌ها در اقدامی تاریخی بدون حجاب اجباری در اماکن عمومی حاضر شدند. همزمان در سطح بین‌المللی نیز، سینمای ایران روزگار کاملا متفاوتی را تجربه کرد و جشنواره‌های مهم فیلم در سراسر جهان به فرصتی برای اعتراض به تبعیض علیه زنان و زندانی کردن سینماگران معترض تبدیل شد. در کنار این تحولات، فیلم‌هایی نیز بدون گرفتن مجوز از وزارت ارشاد تولید شدند که به موفقیت‌هایی در سطح بین‌المللی دست پیدا کردند. مجموعه این تحولات، در چهار مطلب گوناگون بررسی شدند:

او همچنین در گزارش‌های دیگر به طور مشخص آثار اقتصادی سرکوب‌های اخیر بر دو استان کردستان و سیستان و بلوچستان را نیز به شکل جداگانه بررسی کرده است.

با نزدیک شدن روز سالگرد کشته شدن مهسا امینی، تلاش‌های حکومت برای مقابله با معترضان هم شدت گرفت و خبرهای بسیاری درباره «لایحه حجاب و عفاف» منتشر شد؛ لایحه‌ای که از سوی قوه قضائیه به دولت ارائه شده و از آنجا به مجلس رفته تا بررسی شود. در آستانه سالگرد مهسا، گروهی از مقام‌ها و گزارشگران سازمان ملل با صدور بیانیه‌ای، این لایحه را مصداق «آپارتاید جنسیتی» توصیف کردند؛ یکی از تندترین انتقادها از حکومت ایران. در حال حاضر بر اساس قوانین بین‌المللی «آپارتاید» از مصادیق جنایت علیه بشریت محسوب می‌شود و تلاش‌هایی جدی وجود دارد که «آپارتاید جنسیتی» نیز در همین رده قرار بگیرد و در سطح بین‌المللی غیرقانونی شود. ما در مطلبی به این پرسش پاسخ دادیم که «آپارتاید جنسیتی» چیست و چرا سازمان ملل برای توصیف لایحه حجاب از این اصطلاح استفاده کرد؟

در یک سال گذشته، که اعتراض‌های سراسری به طور مشخص حجاب را در ایران هدف گرفت، چندین بار بعضی از مقام‌های جمهوری اسلامی، مخالفان حجاب اجباری را «بیمار روانی» توصیف کردند و حتی در مواردی در احکام قضایی هم، متهمان با «برچسب بیمار روانی» روبه‌رو شدند. در یکی از خبرسازترین پرونده‌ها در این مدت، افسانه بایگان، بازیگر مطرح سینمای ایران، محکوم شد تا هفته‌ای یک بار برای «درمان بیماری روحی شخصیت ضد خانواده» به مرکز مشاوره و روانشناسی برود و گواهی سلامت بگیرد. آزاده صمدی، دیگر بازیگر زن معترض به حجاب اجباری، هم محکوم شد تا برای درمان «شخصیت ضد اجتماعی» و «نیاز به دیده‌شدن از طریق عدم رعایت مقررات عمومی و رفتارهای نابه‌هنجار و ضداجتماعی» دو هفته یک بار به مرکز روان‌شناسی و مشاوره برود. همچنین در سال‌های اخیر چند زندانی سیاسی و عقیدتی در ایران به‌اجبار در بیمارستان‌های روانی بستری شده‌اند. آن‌ها گفته‌اند در این مدت داروهایی به آن‌ها تزریق شده که گاه باعث اختلال در حرکت یا حرف زدن شده و بعضی از آن‌ها تحت درمان با شوک الکتریکی قرار گرفته‌اند. بعضی از فعالان حقوق‌بشر نام این کار را مجنون‌انگاری مخالفان و زندانیان سیاسی‌ گذاشته‌اند. در ارتباط با این موضوع، دو تن از کارشناسان دو مقاله متفاوت نوشتند:

دیوارنویسی در ایران سابقه‌ای طولانی دارد، اما در یک سال اخیر و در پی شدت گرفتن سرکوب معترضان، به یکی از ابزارهای کم‌خطرتر برای بیان اعتراض در کشور تبدیل شده است. میزان تنوع و خلاقیت در نوشتن شعارها، همراه با چاپ عکس شابلونی کشته‌شدگان با اسپری رنگ، تاثیرگذاری آنها را چند برابر کرده است. به بیان دیگر در این مدت دیوارها یار اضافی معترضان بودند؛ دهان‌هایی خاموش اما با صدایی بلند برای بیان اعتراض. بی‌تا ملکوتی در یادداشتی به بررسی ۱۰ دیوارنویسی شاخص این یکسال پرداخت.

از لحظه‌ای که مهسا امینی کشته شد، تبلیغات حکومت درباره آنچه بر او گذشته بود با شدت قابل توجهی دنبال شد. جمهوری اسلامی اصرار داشت که او در حین بازداشت به دلیل نوع پوششش، از ماموران کتک نخورده و تنها به دلیل بیماری‌هایی که از کودکی داشته، در حین بازداشت جان سپرده است. اما خانواده مهسا امینی این روایت را باور نکردند و به همراه وکلایشان تلاش کردند تا پرونده کشته شدن او در دستگاه قضایی بررسی شود. در پی شکایت آن‌ها و پیگیری‌های وکلا، این پرونده تشکیل شد و اتفاقا در چارچوب روایت‌های تبلیغاتی مورد نظر حاکمیت، هرازگاهی در ارتباط با این پرونده در رسانه‌های وابسته به جمهوری اسلامی اطلاع‌رسانی هم شد. حالا که یکسال از این رویداد گذشته، سرنوشت آن پرونده چه شده و شکایت خانواده مهسا امینی به کجا رسید؟ مسعود آذر در گزارشی ضمن بررسی اظهارنظرهای دو طرف، به این پرسش پاسخ داده است.

در جریان اعتراض‌های یک سال اخیر، بیش از هر زمان دیگری مساله تبعیض علیه زنان در ایران به اشکال مختلف مطرح شد؛ تبعیضی که در مواردی به شکل قانونی و ساختاری اجرا می‌شود و در مواردی در نتیجه عرف و سنت‌های جمعی اعمال می‌شود. نویسندگان زن، دهه‌هاست که از ابزارهایی مانند خلق ادبیات داستانی برای شرح این تبعیض‌ها بهره می‌برند. در سالگرد کشته شدن مهسا امینی و آغاز اعتراض‌هایی که «زن، زندگی، آزادی» شعار اصلی آن بود، رومینا امیدپناه پنج رمان معروف از پنج نویسنده سرشناس زن را بازخوانی کرد:

«خانه ادریسی‌ها» اثر غزاله علیزاده

«سگ و زمستان بلند» اثر شهرنوش پارسی‌پور

«مادران و دختران» اثر مهشید امیرشاهی

«حالا کی بنفشه می کاری؟» اثر فرشته مولوی

«انقلاب مینا» اثر مهرنوش مزارعی

در این یکسال تصاویر بسیاری از اعتراض زنان به حجاب اجباری در ابعادی گسترده منتشر شد که بی‌تردید تعدادی از آن‌ها به عنوان نمادهای کلیدی جنبش مهسا ماندگار خواهند شد. اما حقیقت این است که مبارزه زنان ایرانی با حجاب اجباری، سابقه‌ای هم‌سن خود جمهوری اسلامی دارد و از همان ابتدا، تصاویری خاص به جایگاهی نمادین دست پیدا کردند. شهاب میرزایی در این نوشته، به بررسی تعدادی از این تصاویر تاریخی پرداخته است.